دوای هرزه گردی خیال

در بیان دواء نافع برای علاج هرزه گردی و فرّار بودن خیال که از آن تحصیل حضور قلب نیز شود.

بدان که هریک از قوای ظاهره و باطنهء نفس قابل تربیت و تعلیم است با ارتباط مخصوص. مثلاً چشم انسان قادر نیست که به یک نقطه معیّنه یا در نور شدید، مثل نور عین شمس، مدتی طولانی نگاه کند بدون بهم خوردن پلکهای آن؛ ولی اگر انسان چشم را تربیت کند، چنانچه بعضی از اصحاب ریاضات باطله برای مقاصدی عمل می کنند، ممکن است چند ساعت متمادی در قرص آفتاب نظر را بدوزد بدون آنکه چشم بهم خورد یا خستگی پیدا کند و همین طور به نقطهء معینی نظر را بدوزد چندین ساعت بدون حرکت؛ و همینطور سایر قوا حتی حبس نَفَس که -علی المحکیّ- در اصحاب ریاضات باطله کسانی هستند که حبس نَفَس  خود کنند مدتهای زائد بر متعارف نوع.

و از قوایی که قابل تربیت است. قوه خیال و قوه واهمه است که قبل از تربیت، این قوا چون طایری سخت فرّار و بی اندازه متحرّک از شاخه ای به شاخه ای و از چیزی به چیزی هستند، بطوریکه انسان اگر یک دقیقه حساب آنها را نگه دارد می بیند که چندین انتقال متسلسل با تناسبات بسیار ضعیف ناهنجار پیدا نموده؛ حتی بسیاری گمان می کنند که حفظ طایر خیال و رام نمودن آن از حیّز امکان خارج و ملحق به محالات عادیّه است؛ ولی این طور نیست و با ریاضت و تربیت و صرف وقت آن را می توان رام نمود و طایر خیال را میتوان به دست آورد، بطوریکه در تحت اختیار و اراده حرکت کند که هر وقت بخواهد آنرا در مقصدی یا مطلبی حبس کند که چند ساعت در همان مقصد حبس شود.

و طریق عمدهء رام نمودن آن عمل نمودن به خلاف است. و آنچنان است که انسان در وقت نماز خود را مهیّا کند که حفظ خیال در نماز کند و آنرا حبس در عمل نماید و به مجرّد این که بخواهد از چنگ انسان فرار کند آنرا استرجاع نماید؛ و در هریک از حرکات و سکنات و اذکار و اعمال نماز ملتفت حال آن باشد و از حال آن تفتیش نماید و نگذارد سر خود باشد. و این در اول امر کاری صعب به نظر می آید، ولی پس از مدتی عمل و دقت وعلاج حتماً رام می شود و ارتیاض پیدا می کند. شما متوقع نباشید که در اول امر بتوانید در تمام نماز حفظ طایر خیال کنید، البته این امری است نشدنی و محال و شاید آنها که مدعی استحاله شدند این توقع را داشتند؛ ولی این امر باید با کمال تدریج و تأنّی و صبر و توانی انجام بگیرد. ممکن است در ابتدای امر در عشر نماز یا کمتر آن حبس خیال شده حضور قلب حاصل شود؛ و کم کم انسان اگر در فکر باشد و خود را محتاج به آن ببیند، نتیجه بیشتر حاصل کند و اندک اندک غلبه بر شیطانِ وهم و طایر خیال پیدا کند که در بیشتر نماز زمام اختیار آنها را در دست گیرد. و هیچ گاه نباید انسان مأیوس شود، که یأس سرچشمهء همهء سستیها و ناتوانی ها است و برق امید انسان را به کمال سعادت خویش می رساند.