آشنایی با تاریخچه آرامگاه بزرگان
آرامگاه حافظ
برای اولین بار ، 65 سال پس از درگذشت حافظ ، در سال 856 ه. ق استاد" شمس الدین محمد یغمایی" اقدام به ساخت عمارت گنبدی بر فراز آرامگاه حافظ نمود و در برابر آن حوضی بزرگ ساخت. آب این حوض از آب ركن آباد تامین می شد. این بنا در اوایل قرن یازده ه. ق در زمان سلطنت شاه عباس كبیر تعمیر شد. بعد از آن نیز نادر شاه دستور تعمیر آرامگاه حافظ را صادر كرد.
ساختمان اصلی مزار حافظ در زمان كریم خان زند در سال 1187 ه. ق شكل گرفت. او عمارت زیبایی به سبك دیگر بناهای زندیه و تالاری كه دارای چهار ستون سنگی یك پارچه بلند بود ، برای آرامگاه ساخت و باغ بزرگی در جلوی تالار احداث كرد. سنگ مرمر بزرگی كه اكنون موجود است و روی آن دو غزل از شاه غزل های حافظ با خط عالی نستعلیق حك شده، به همین دوره تعلق دارد. پس از كریم خان زند، در سال 1295 ه. ق " حاج معتمدالدوله فرهاد میرزا" كه فرمانروای فارس بود، نرده ای آهنی در اطراف مزار نصب كرد و تعمیرات مختصری نیز در محوطه آرامگاه نمود. بعدها نیز خانواده قوام تعمیراتی دیگر در محوطه و بناهای اطراف به عمل آورد. در سال 1314 شمسی بر اثر تلاش های علی اصغر حكمت، اعتباری برای ساختن یك ساختمان زیبا و مجلل مقرر و ساخت آرامگاه شروع شد. نقشه ساختمان توسط باستان شناس فقید" آندره گدار" باستان شناس فرانسوی، به سبك بناهای كریم خانی با تغییرات متناسبی تهیه شد. ساختمان در سال 1317 به اتمام رسید. سطح داخلی سقف مقبره جدید كه روی هشت ستون سنگی قرار دارد ، با كاشی كاری معرق رنگین پوشیده شده و هشت بیت از یك غزل حافظ روی سنگ های یك پارچه آن حك شده است.
نمای خارجی سقف آرامگاه دارای تـَرك های متعدد و چون كلاه قلندران و درویشان است. پوشش مسی این سطح به مرور زمان اكسیده شده و رنگ زنگاری زیبایی یافته است. در باغ شمالی دو حوض مستطیل بزرگ كه منبع آب جوش های بزرگ باغ است ، احداث شده. باغ آرامگاه را تالار وسیع و باشكوهی به عرض هفت متر و طول 56 متر كه از بیست ستون سنگی تشكیل شده ، از باغ ورودی جدا می سازد. چهار ستون وسط تالار با سرستون یك پارچه از دوره كریم خان به جای مانده و 16 ستون دو پارچه در سال 1315 نصب شده است. دیوارهای دو سوی تالار با سنگ های مرمر تزیین شده و بر فراز آنها كتیبه ای با خط" میر" از یكی از اشعار نغز حافظ نوشته شده است. این كتیبه قبلاً روی كاغذ نوشته شده بود و بعدها به همان شكل به سنگ مرمر منتقل شد. بر پیشانی دیوارهای باغ مقبره ، كتیبه های دیگری از شاه غزل های حافظ به خط ثلث با كاشی در زمینه لاجوردی تهیه و نصب شده است. این خطوط توسط " امیرالكتاب ملك الكلامی" نوشته شده است.
برخی از اشخاص معروفی كه افتخار همجواری با تربت حافظ را یافته و پیرامون او به خاك سپرده شده اند ، عبارت اند از فرصت الدوله شیرازی ، میرزا نظام الدین دستغیب ، علی محمد قوام الملك و فرزندان او، میرزا محمدرضا حكیم ، میرزا عباس حكیم ، دكتر لطفعلی صورتگر شیرازی ، محمد خلیل رجایی و...
آرامگاه خواجوی كرمانی
خواجوی كرمانی، یكی از مشاهیر ادب پارسی و از عرفای قرن هشتم است. آرامگاه خواجو در غرب دروازه قرآن و كمی بالاتر از آن، در دامنه كوه در محوطه باصفایی جای گرفته است. این آرامگاه یك بار در سال 1315 با توجه "علی ریاضی" به دست تعمیر سپرده شد و بار دیگر در سال 1337 بازسازی شد. در این مرحله، دو باغچه بالا و پایین آرامگاه و اتاق های نگهبانی و... به صورت مطلوبی درآمد. بر سنگ مزار خواجو هیچ نوشته یا علامتی به چشم نمی خورد و تنها در بالای آن جمله" كُل مَن عَلیها فان و یـَبقی وَجَهه رَبّك ذِی الجَلال و الاِكرام" حك شده است.
آرامگاه سعدی
آرامگاه سعدی در شمال شرقی شیراز، در دامنه كوهی به نام " پهند" قرار دارد. می گویند پس از وفات سعدی در سال 691 ه . ق ، او را در خانقاه خودش كه در همین محل واقع بود، دفن كردند. آرامگاه سعدی در قرون گذشته چندین بار تعمیر شد. در زمان كریم خان زند ، در آرامگاه سعدی نیز تعمیراتی اساسی صورت گرفت و دو اتاق بزرگ در دو طرف و ایوان و پله و طاق نما و غرفه های كوچك در وسط ساخته شد. بعدها توسط مرحوم" فتحعلی خان صاحب دیوان" و مرحوم" حبیب الله خان قوام الملك" اصلاحاتی در این بنا صورت گرفت. این بنا كه نیاز بسیار به تعمیر داشت، تا سال 1327 شمسی بر جای بود. ساختمان جدید آرامگاه سعدی كه اقتباسی از كاخ چهل ستون اصفهان است ، با نگاهی به معماری جدید، در سال 1331 به پایان رسید. در این بنا ایوانی با ستون های چهارضلعی بلند از بتون مسلح با روكاری سنگ وجود دارد كه با تزئینات كاشی كاری در جلوی بقعه واقع شده و گنبد كاشی فیروزه بر فراز بقعه، جلوه ای خاص به آن می دهد .
سنگ های رنگین و زیبا كه با ظرافت حجاری و صیقلی شده ، برای پایه ها و ستون ها به كار رفته است و كاشی های فیروزه فام بر زیبایی آنها افزوده است.
مساحت محوطه آرامگاه سعدی بیش از ده هزار مترمربع است. از این میان زیربنای ساختمان آرامگاه 261 مترمربع وسعت دارد و بقیه را باغ در برمی گیرد. در زیر محوطه، چشمه ی آب زلالی موسوم به "حوض ماهی" روان است. توسط پلكانی كه در خارج از ایوان قرار دارد، می توان به داخل این محوطه راه یافت. قطعات كتیبه ای سنگی متعلق به سردر بنای قدیمی كه بر آن ابیاتی از سعدی به خط ثلث عالی نوشته شده ، در آرامگاه محفوظ است. این كتیبه ضمن ساخت و سازها از زیر خاك بیرون آمد.
بر روی در ورودی باغ این بیت به چشم می خورد:
زخاك سعدی شیراز بوی عشق آید هزار سال پس از مرگ او گرش بویی
در داخل آرامگاه هفت كتیبه از بهترین قطعات گلستان و بوستان، طیبات و بدایع و قصاید شیخ ، به خط زیبا توسط" استاد بوذری" نوشته شده است. در كتیبه طاق نمای جنوب غربی، حكایتی از گلستان بر كاشی لاجوردی به خط نستعلیق نوشته شده است. در انتهای ایوان، درست قرینه آرامگاه سعدی، آرامگاه شاعر فقید،" فصیح الملك شوریده" قرار دارد.
آرامگاه سیبویه
آرامگاه اولیه " سیبویه" دانشمند و نخستین تنظیم كننده علم نحو عربی، در محله سنگ سیاه شیراز، به صورتی مهجور واقع بود و در محل آرامگاه سنگ سیاه چهارگوشی جای داشت. این آرامگاه بین مردم از شهرت بسیار برخوردار بود و مادران برای درمان سیاه سرفه كودكان خود به آن متوسل می شدند و پس از ریختن شیر خود بر روی سنگ، آن را به خورد فرزند خود می دادند. جای ریختن شیر هنوز روی سنگ باقی است. در سال 1355 آرامگاه جدید این دانشمند فارسی با خرید و تخریب چند منزل اطراف آن انجام شد. این محله به دلیل وجود این سنگ، به محله سنگ سیاه مشهور است.
آرامگاه شاه شجاع مظفری
در دامنه تخت ضرابی، درست در پای كوه و در غرب تكیه هفت تنان، در یك محوطه باز و باصفا ، قبر بزرگ ترین پادشاه آل مظفر- یعنی ابوالفوارس، شاه شجاع فرزند امیر مبارزالدین ، قرار دارد. به دستور كریم خان زند سنگ بزرگی بر این گور جای گرفت و كتیبه ای بر آن حك شد. در میان تمام پادشاهانی كه در فارس حكومت كردند ، تنها مزار شاه شجاع مظفری در شیراز معلوم و شناخته شده است. حافظ در اشعار خود بارها او را ستوده است ، از این رو انجمن آثار ملی در سال 1350 خورشیدی بنایی بر آرامگاه او احداث كرد و گنبدی بر فراز آن جای داد. این گنبد روی چهارستون استوار است.
محوطه گل كاری، چندین اتاق برای امور دفتری، كتابخانه و پذیرایی نیز در این محوطه احداث شد.
آرامگاه شیخ روزبهان
آرامگاه" شیخ ابومحمد روزبهان بن ابی نصرالبقلی الفسایی الشیرازی" كه از دانشمندان و عرفای بزرگ قرن ششم هجری است، در محله درب شیخ شیراز قرار دارد. ساختمان این آرامگاه در سال 1345 شمسی ساخته شد.
آرامگاه شیخ محمد لاهیجی
بنای آرامگاه در محله " لب آب" نزدیك دروازه " شاه داعی الله" واقع است. این بنا در اصل خانقاه مفصلی موسوم به خانقاه " نوربخشیه" بود كه در آن عارف سالك" محمدبن یحیی بن علی الجیلانی- لاهیجی" از مریدان شیخ محمد نوربخش، به عبادت می پرداخت. این بنا در حال حاضر تخریب شده و تنها قبر" شیخ لاهیجی" و پسرش" احمدبن محمد لاهیجی" باقی مانده است. این آرامگاه در دوره اخیر به وسیله برادران ذهبی نوسازی شد و در محل مزار، سالنی احداث شد. در حیاط هم دو اتاق ساخته شده است. كتیبه ای به تاریخ 1348 شمسی در این مكان وجود دارد.آرامگاه عبدالله خفیف
ابوعبدالله خفیف مشهور به شیخ كبیر از پیشروان طریقت صوفیه، متوفی به سال 372 ه. ق است. آرامگاه شیخ خفیف كه كتابخانه معتبری دارد در پشت بازار نو شیراز قرار گرفته و دارای ساختمان بسیار زیبایی است كه در دهه 1350 شمسی ساخته شد.
آرامگاه عمادالدین محمود
در غرب فضای آرامگاه خواجو و بالاتر از آن در سینه كوه ، باغچه باصفا و خوش منظری وجود دارد كه مشرقی نامیده می شود. ایوانی به بلندای 12 متر در غرب این صفه جای دارد كه مزار " عمادالدین محمود" وزیر شاه ابواسحاق در وسط آن قرار گرفته . عمادالدین محمود ، كرمانی و از دانشمندان و بزرگان عصر خود ( یعنی سده هشتم ) به حساب می آید و از ممدوحین خواجه نظام است.از نوشته محراب ایوان، " قل هوالله احد" و یك نوشته كوچك دیگر به جای مانده است. دو نقش برجسته نیز در كوه مجاور آن به نقش رستم پهلوان داستان های حماسی ایران، در زمان " حسین علی میرزا شجاع السلطنه فرمانفرما" در سال 1218 ه. ق حك شده است. نقش برجسته دیگر مربوط به فتحعلی شاه و چند تن از فرزندان اوست.آرامگاه كریم خان زند
در وسط باغ بزرگ و قدیمی " باغ نظر" عمارت هشت ضلعی زیبایی از دوران كریم خان زند برجای مانده كه به عمارت، كلاه فرنگی معروف است. این بنا بین سال 1179 تا 1193 ه.ق ساخته شده است. در آن زمان این مكان برای مراسم سلام رسمی، اعیاد، جشن ها و نیز پذیرایی از مهمانان مورد استفاده واقع می شد. پس از فوت كریم خان، جسد وی را در شاه نشین شرقی این عمارت به خاك سپردند. هر چند كه دوازده سال بعد به دلیل خبث طینت و كینه آقامحمدخان قاجار استخوان های او را از این محل بیرون آورده و به كاخ گلستان انتقال دادند، اما این مكان به عنوان آرامگاه وكیل شناخته شده است. نمای خارجی این عمارت و بالای چهار در بزرگ آن به قرینه ، كاشی كاری های زیبایی وجود دارد. در این كاشی كاری ها مراسم به تخت نشستن حضرت سلیمان و مناظر شكارگاه و گل و بوته به طرز بدیعی نقش شده است. اِزاره ( آن قسمت از دیوار اتاق و یا ایوان كه از كف طاقچه تا روی زمین بود) های بنا از حجاری سنگ های بزرگ ایجاد شده و فضای خارجی بنا به وسیله چهار پلكان سنگی یك پارچه حجاری شده كه در چهار طرف بنا ساخته شده ، با فضای داخلی مرتبط است. پس از سقوط زندیه و تثبیت دولت قاجار، این عمارت مورد تعرض جدی قرار گرفت و بخش عظیمی از تزئینات و نقاشی های آن از بین رفت. عمارت چند سالی متروكه ماند و سرانجام در سال 1315 با كوشش باستان شناسان ایرانی، به منظور تغییر كاربری و تبدیل به موزه، مرمت كلی بنا آغاز شد. این بنا امروزه به موزه كریم خان زند اختصاص یافته است.
گالری عكس آرامگاه كریم خان زند
آرامگاه مشرقین
نزدیك آرامگاه خواجو در تنگ الله اكبر شیراز، غاری وجود دارد كه جایگاه عبادت و ریاضت عارفان بود. در برابر غار، مقبره" خواجه عمادالدین محمود" وزیر معروف " شاه شیخ ابواسحاق اینجو"(743-754 ه. ق) قرار دارد. رنگ سنگ قبر مایل به سرخ و از آثار قرن نهم است و كتیبه ای با تاریخ 828 ه. ق روی آن به چشم می خورد.در اطراف این كتیبه نام دوازده امام حك شده است.
تكیه هفت تنان
یكی از بناهای دوره كریم خان زند ، باغ مصفایی است كه در شمال آرامگاه حافظ و در دامنه كوه تخت ضرابی ( چهل مقام ) قرار دارد. مزار هفت عارف در این باغ جای دارد. این بنا دارای تالاری است كه سقف آن بر دو ستون بزرگ یكپارچه استوار است و در طاقچه های بالایی آن، پنج مجلس با رنگ و روغن روی گچ نقاشی شده و از شاهكارهای دوره زندیه محسوب می شود. مجلس مقابل ، درویش با تبرزین و كشكول با محاسن سفید؛ مجلس دوم ، حضرت موسی در حال شبانی ؛ مجلس وسط ، شیخ صنعا با دختر ترسا؛ مجلس چهارم ، حضرت ابراهیم در حال قربانی كردن فرزندش و مجلس پنجم ، درویش جوانی را به تصویر كشیده است. این آثار احتمالاً به " آقا صادق نقاش" تعلق دارند.غیر از این پنج مجلس ، بر در و دیوار تالار ، نقش و نگارهای ظریف با رنگ های ملایم طراحی شده است. ازاره های ایوان از سنگ مرمر لیمویی است و دو ستون مانند ستون های آرامگاه حافظ ، با طرح و رنگ لطیف نقاشی شده است.
محوطه ای كه هفت قبر در آن جای گرفته است، در جلوی بنا مشاهده می شود. به فرمان كریم خان روی هر یك از این قبور، سنگ بزرگ بدون كتیبه ای جای گرفت.
این بنا اكنون به موزه ی سنگ های تاریخی اختصاص یافته است.
کتاب میراث فرهنگی استان فارس
زهره پری نوش - سایت تبیان
