جوانمردان شیعه بودند (و هستند)
بحثی درباره ی رابطه ی تشیع و فتوت*
جوانمردان در ایران و فتیان در دیگر بلاد اسلامی
یك شاخه از مسلمانان شیعی مسلك بودند كه به تبعِ عرفای نامدار سده‌های نخستین اسلام كوشیدند به باطن و درون احكام شریعت دست یابند و عشق و محبت و حرمت به میثاق دوستی و وفای به عهد را كه در بطن این قوانین و احكام نهفته است مأخذ اعمال خود قرار دهند و احساسات رقیق و ادراك ظریف عارفانه را - كه اگر در مذاهب و مدنیتهای دیگر جهانی هم به وجود آید، خاص نخبگان و افراد استثنایی است - به كمك فتوت نامه‌های هر صنف و گروهی به اعماق جامعه ببرند و به مشتاقان و مستعدان بیاموزند و در عمل جاری و ساری گردانند. از این طریق بود كه پیشوایان و پیران فتوت در تكوین شخصیت معنوی نیاكان ما اثری عمیق و در تربیت اصیل اجتماعی آنان سهمی به سزا داشته‌اند زیرا جملگی با اعتقاد عمیقی كه به احكام الهی داشتند سعی كردند از حیات انسانی درك واقعی پیدا كنند و این احكام را با خصوصیات فردی و جمعی مردمان تطبیق دهند و مانع تركتازی و قشری‌گری اهل ظاهر گردند.شکستن بت نفس و ایثار و جانبازی و تواضع و سخاوت و انصاف و بی آزاری، نیکویی و گذشت، شجاعت ووفا به عهد، مهمان نوازی و مردم دوستی از جملهً صفاتی اند که در سدهً دوم هجری در آئین فتوت و جوانمردی اهمیت بسزایی داشته و بعدها مفاهیم و معنا های دیگری نیز بدین آیین مردمی افزوده شده است.
از طرفی باید گفت که در اسلام چه از نظر شیعیان و چه از نظر سنیان نمونه بارز تمام محسنات اخلاقی حضرت امیر المومنین علی علیه السلام بوده است. و به همین دلیل است که یکی از لقب های حضرت علی " شاه مردان " است، بیدل در این مورد چنین اشاره می کند:
- کدامین شیر یزدان مرتضی آن صفدر غالب که می خوانند مردان حقیقت شاه مردانش
ازنگاه حضرت علی که در حقیقت قطب این طریقت و مدار این فضیلت است، آیین فتوت دارای مبانی و اصولی است که اساس آن بر هشت قاعده گذاشته شده است، آنجا که فرموده است:
- " اصل الفتوت الوفاء و الصدق و الامن والسخاء والتواضع والنصیحت والهدایت والتوبه ولایستاهل الفتوت الامن یستعمل هذه الخصال ـ یعنی اصل فتوت این هشت خصلت است و هر مستعمل این خصایل نباشد، مستحق اسم فتوت نبود."
وچون از وی پرسیدند که علامت و نشانهً کمال فتوت چیست؟ فرمود:
- " هی العفو عندالقدرت، والتواضع عندالدولت، والسخاء عندالقلت و العطیب بغیر منه ـ یعنی عفو در وقت قدرت و تواضع در زمان دولت و سخا در هنگام فقر و عطاء بی منت."
وهمچنان علامه شمس الدین محمد آملی در فتوت نامهً خویش به همین مطلب اشاره کرده و گوید:
- " پس جوانمردان همه تابع علی باشند و هر چه یابند همه از متابعت او یابند و از علی به فرزندان او و سلمان و صفوان رسید. و نقل است که چون صفوان از جنگ صفین دست برد می کرد، علی ندا کرد، که: الیَ یا صفوان. صفوان به خدمت او شتافت. علی علیه السلام فرمود: انک الیوم فتی فایاک آن تضع الفتوت فی غیر آهلها فهذه الفتوت التی شرفنی بها رسول الله ص "
در رجوع به تاریخ، پیوند آشكار فتوت به علی (ع) در گفتار و كردار فتیان مشاهده می‌شود. بزرگان فتوت تقریبا همگی خود را به علی (ع) منتسب دانسته‌اند. چرا كه او همان جوانمردی بود كه به جهت برتری دادن مصالح مسلمین، از خویش گذشت و سخاوت و مروت را پیشه ساخت تا آنجا كه جوانمردان او را سیدالفتیان (سرور جوانمردان) و فتی‌المطلق نامیدند و درباره‌اش گفتند: لافتی الا علی جوانمرد فقط علی (ع) است.
در جنگ احد علی (ع) چنان دلاوری و فداكاری از خویش نشان داد كه منادی آواز سر داد:
- لاسیف الا ذوالفقار و لافتی الاعلی (شمشیر فقط ذوالفقار است و جوانمرد تنها علی است)
و این اولین باری بود که واژه " فتی" با مصداق عینی آن -حضرت علی علیه السلام- به مسلمین معرفی شد و از آن پس آنان که می خواستند جوانمرد باشند بر خود لازم می دیدند که به گونه ای خود را به ایشان منسوب کنند و ازین رو تمامی جوانمردان در سده های اول شیعه و در سده های بعدی که این حرکت فراگیر شد جزو محبین حضرت علی علیه السلام بودند.
از دیگر تشابه های اساسی بین فتوت و تشیع در تعریف فتیان و جوانمردان از خاتم جوانمردان است . از دیدگاه آنان پس از دور نبّوت، وَلا'یت آغاز می‌شود و فتّوت كه جامع هر دوی اینهاست، پایه گذارش حضرت ابراهیم(ع)، قطب آن امام علی (ع) و خاتِم آن حضرت حجت (عج) است. از اینجا پیداست كه اندیشه‌ی فتوت بستگی كامل با اندیشه‌ی شیعی و برداشت شیعه از امامت دارد . همچنان كه پژوهشگران اهل سنت كه به پژوهش درباره‌ی فتّوت برخاسته‌اند، به رغم میل خود چون محققان شیعی عمل كرده‌اند و همه در ارتباط مستقیم جوانمردان و شیعیان متفق القول هستند.
این انسانهای آزاده و بزرگوار در ادوار پرآشوب و به هنگام فترتها و انتقال قدرتها و انحطاط و تغییر حكومتها مردم بی‌پناه سرزمین خود، بالاخص ساكنان شهرها را از گزند انواع تجاوزات محفوظ داشتند و با تعمیم اصول و مبانی جوانمردی به همه‌ی جنبه‌های زندگی و به روابط انسانی حال و هوایی از محبت و دوستی بخشیدند و بدین نحو سرمایه‌ی گرانبهایی از عشق و محبت و كفِّ نفس و خویشتن‌داری و مدارا و گذشت برای ما به جا گذاشتند، سرمایه‌ای كه برای امروز و فردایمان نیز بسیار كارآمد است و در جهان كنونی همگی سخت بدان نیازمندیم، زیرا خردمندان جامعه‌ی بشری معترفند كه انسان امروز نیاز مبرم به آرامش و مدارا و تساهل و تسامح و تفاهم قلبی و تحمل دیگری دارد و در دنیای صنعت زده‌ی آزمند معاصر تجربه‌ی زندگی نشان داده است كه پیشرفت علوم و فنون و صنایع و ارتباطات به تنهایی آدمی را به آن هدفهای عالی و معنویت متعالی نمی‌رساند.
* :در این مقاله از آراء هانری کربن مستشرق نامی معاصر استفاده شده است .
تهیه کننده : مریم امامی- تبیان
