استرس چیست ؟

استرس( فشار عصبی) از نظر لغوی از كلمه لاتین استرینجر به مفهوم به هم رفتن، قبض شدن و... گرفته شده است و در زبان فارسی معادل های تكانه عصبی، فشار روانی، تنیدگی، نگرانی و... برای آن عنوان گردیده است. «استرس» را فشار عصبی (Nervous Strain) هم ترجمه كرده اند كه این اصطلاح هم معادل دقیقی برای «استرس» نیست. زیرا استرس از «فشار» ناشی می شود و خود فشار نیست، اگر چه به رغم دو نفر از محققان به نام های «مورهد» و «گریفین» با اندك اغماضی می توان «استرس» را همان «فشار عصبی» معنی كرد و آن را عكس العملی دانست كه انسان در مقابل محرك های ناسازگار از خود بروز می دهد. در این مقاله نیز این معادل به كار گرفته شده است.

استرس پدیده تازه ای نیست و در طول تاریخ بشر وجود داشته و به صورت های مختلفی بر انسان عارض شده است از جمله:نگرانی از بلایای طبیعی، جنگ ها، قتل عام ها، ستمكاری های حكام جابر و... با انقلاب صنعتی و به دلیل تحولات عمیق اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی ناشی از آن در كلیه جوامع و ضرورت تطابق مداوم با شرایط جدید و در عین حال در تحول و تغییر، استرس، دامنه، شدت و وسعت بیشتری گرفت به طوری كه می توان آن را فرزند ناخلف انقلاب صنعتی و یك قاتل بی سروصدا (Silent Killer) نامید.

استرس در دنیای امروز تقریباً همه گیر شده و از پیر و جوان، زن و مرد، تحصیل كرده و بی سواد همه و همه به گونه و با نوعی از آن دست به گریبانند و فقط افراد معدودی كه شناخت كافی از آن داشته و ابزار مقابله با آن را در اختیار دارند از آثار مخرب آن بركنار هستند.

تحقیقات علمی مؤید این واقعیت است كه استرس بر سلامت جسم و روان فرد تأثیر می گذارد و انرژی های بالقوه و بالفعل او را هدر داده و باطل می سازد. امروزه مردم اغلب كلمه استرس را به صورت موضوعی متداول و یا به شكل بیماری «اپیدمی» به كار می برند و این كلمه مدتها است كه در ادبیات محاوره ای جا باز كرده و به همان گونه كه از كار، غذا، مسكن، مسافرت، تحصیل و... صحبت می كنیم، از استرس هم صحبت می كنیم.

با تمام جنبه های منفی كه در فرهنگ عامه برای استرس وجود دارد، معهذا این پدیده دارای جنبه های مثبت نیز است. جنبه های منفی استرس را «استرس مخرب» (Distress) می گویند كه از شنیدن خبر ناگوار بر شخص دست می دهد و جنبه های مثبت استرس، «استرس سازنده» (Eustress) است، كه هنگام دریافت خبرهای شاد و خوشحال كننده عارض فرد می شود.

تعاریف علمی استرس

محققان برای استرس تعاریف مختلفی ارائه داده اند. این تعاریف اگر چه دارای تفاوت هایی ظاهری و شكلی هستند، ولی از نظر محتوائی تقریباً عقیده واحدی را منعكس می كنند. «دنیس جیف» استرس را حالتی می داند كه از دخالت متغیرات «روانی- فیزیولوژیكی» بر دو عامل محیط و سلامتی جسمانی فرد بروز می كند. محقق دیگری به نام «كری كوپر» آن را عكس العمل بیوشیمیائی و رفتاری فرد می داند كه در مواجهه با خطر به انسان دست می دهد. به رغم «سوزان كارترایت» استرس مجموعه ای از واكنش های عمومی فرد به عوامل ناسازگار و غیرمنتظره محیط است كه او را وادار می كند با اتخاذ روش «جنگ یا گریز» (Fight or Flight) با خطر مقابله كرده و یا راه فرار را انتخاب كند. «كاكس» می گوید استرس پاسخ فرد به فرآیندهای درونی و بیرونی است كه بر ظرفیت ادغام نیروهای جسمی و روانی، فشار وارد می سازد.

به عقیده وی، استرس بخشی از مجموعه سیستم پویای برخورد و تعامل فرد و محیط و به عبارت دیگر تطابق بین «خود دیگر» و یا «خود درون» كه با «خود برون» در توافق نیست، می باشد. از طرفی كارل البرشت، استرس را بخش طبیعی عملكرد انسان دانسته و عقیده دارد كه باید اختلاف بین استرس منطقی و استرس مخرب را آموخت و حساسیت خود را تجربه كرد تا توانائی مقاومت در ما ایجاد شود.

عوامل استرس زا

به طور كلی پاره ای از استرس ها می توانند كل جامعه را آزار دهند كه شامل كلیه اقشار و طبقات جامعه می شود. علی رغم وجود استرس های عمومی و كلی، اقشار مختلفی كه در متن جامعه فعالیت دارند؛ از دیگر انواع استرس نیز رنج می برند كه هر یك شیوه برخورد خاص خود را ایجاب می كند. در این بحث بدواً منشأ فشارزاهای عمومی و نتایج فشارهای عصبی و همچنین نقش تعدیل كننده ها كه مكانیزم های طبیعی و غریزی انسان در برخورد با عوامل استرس زاست، مطرح و سپس فشارزاهای طبقه دانشجو عنوان شده و نهایتاً راه حل هائی ارائه خواهد شد.

فشارزاهای عمومی (استرس زاها) به قرار زیر است:

1 -فشارزاهای محیطی شامل: تغییرات اقتصادی، تغییرات سیاسی و اجتماعی، تغییرات تكنولوژیكی و تقسیم كار در خانواده.

2- فشارزاهای سازمانی شامل: ساختار سازمان، فرهنگ و فضای سازمانی، سیاست ها و خط مشی های سازمان.

3- فشارزاهای اجتماعی شامل: رابطه با سرپرست، ماهیت كار گروهی، رابطه با دوستان.

4- فشارزاهای فردی شامل: شرایط جسمی، طرح شغل، حجم زیادكار، تضاد نقش، ابهام نقش.

این فشارزاها موجب بروز فشار عصبی و یا استرس شده و نتایج بسیار منفی به شرح زیر را موجب می شوند:

نتایج فشار عصبی عبارتند از:

1- اثرات فیزیولوژیكی شامل: حساسیت به بیماری های معمولی، مرض قلبی، زخم معده، سرطان...

2- اثرات روانی شامل: محرومیت و تهاجم، اضطراب، افسردگی، فرسودگی، پریشانی.

3- اثرات شناختی شامل: تقلیل نیروی تمركز، حافظه ضعیف، اغتشاش فكری.

4- اثرات رفتاری شامل: انجام كار نامناسب، غیبت، خروج از خدمت، مصرف الكل.

از طرفی سیستم مقاومت طبیعی انسان و تجربیات به دست آمده به عنوان عوامل تعدیل كننده استرس همواره در جهت حفظ تعادل انسان به صورت خودكار عمل می كنند.

فشارزاهای خاص طبقه دانشجو- دانش آموز

فشارهای عصبی طبقه دانشجو و دانش آموز كه به صورت مقطعی عمل می كنند، اغلب ناشی از الزامات تحصیلی و آماده شدن برای امتحانات است. اگر چه در پاره ای موارد همان گونه كه اشاره شد با استرس عمومی جامعه دارای وجوه مشترك است، ولی به دلیل محدود بودن به بخش خاصی از جامعه و همچنین مقطعی بودن، ماهیت ویژه و منحصر به خود را دارند، كه به دلیل ارتباط ارگانیك با این گروه اجتماعی با مسائل عمومی جامعه از آزارهای استرس عمومی كاملاً در امان نیستند. نمونه ای از این فشارهای عصبی (استرس ها) عبارتند از: دل مشغولی تحصیلی، نگرانی از آینده، تشكیل خانواده، وقایع زندگی، مشاجرات خانوادگی، مجادله با دوستان، مشكلات مالی و...

راههای مقابله با فشار عصبی (استرس)

طبقه دانشجو و دانش آموز اگر چه دچار فشارهای عصبی مقطعی در دوران امتحانات می شوند، ولی مقابله با آن هنگامی سهل و آسان می شود كه دانشجویان اولاً در ارتباط با فشارهای عصبی سطح جامعه به تعادل رسیده باشند و ثانیاً با تهیه برنامه های كوتاه مدت، امواج فشار عصبی در برهه زمانی امتحانات را از سر رد كنند. در اینجا به دو روش كوتاه مدت و یا تاكتیكی برای برخورد با فشار عصبی مقطعی كه در زمان امتحانات برای دانشجو ضروری است؛ و روش بلندمدت و یا استراتژیكی که به نحوه رسیدن به آرامش، حفظ تعادل، عدم شتابزدگی، تمركز و اتخاذ حالات رفتاری مناسب و در نهایت مقابله با فشارهای عصبی می پردازد، اشاره می شود.

اقدامات كوتاه مدت در مقابله با فشار عصبی (استرس) این اقدامات شامل برخورد مقطعی با مسائل و فشارهای ناشی از امتحانات به شرح زیر است:

- برنامه ریزی تحصیلی: این مورد از مهم ترین عوامل تخفیف فشار عصبی است. چنانچه برنامه ریزی بلند مدت (مثلا ? سال برای دریافت درجه كارشناسی) با دقت و به نحو سنجیده انجام شود، بدون تردید برنامه های میان مدت و كوتاه مدت در مسیر مطلوب حركت خواهند كرد. برعكس اگر برنامه ریزی بلندمدت به طور صحیح انجام نشود كلیه برنامه های میان مدت و كوتاه مدت دچار اغتشاش شده و نتیجه مسلم آن بروز استرس شدید در دانشجو است.

- مدیریت زمان: در این رابطه باید گفت كه انسان به طور كلی دارای محدودیت زمانی است یعنی ?? ساعت كه هر شخصی آن را به نحوی می گذراند.بدون تردید اگر برنامه ریزی زمانی درستی وجود داشته باشد و هرچیزی در جای خود انجام شود اختلاط و تداخل مسائل در اداره یا امور زندگی و تحصیلی به وجود نخواهد آمد و از بروز هرج و مرج در كارها جلوگیری خواهد شد. با اجرای مدیریت زمان علاوه بر این كه «برنامه های پرشتاب» از بین خواهند رفت، هرگونه كار و برنامه ای در آرامش كامل اجرا خواهد شد.

- تغذیه صحیح و ورزش: آنچه كه در فصل امتحانات برای طبقه در حال تحصیل بسیار مورد تأكید قرار دارد، تغذیه صحیح و ورزش كردن است. افرادی كه ورزش می كنند در بالا بردن «تحمل فشار عصبی» موفق هستند و این كار باید طبق برنامه و به طور مرتب انجام شود تا بتوان با دفع سموم بدن به تعادل و آرامش رسید.

- تمدد اعصاب و مراقبه: آموزش تمدد اعصاب (آرمیدگی و یا آرام بخشی عضلانی) و مراقبه و تمركز، تكنیك های بسیار مفیدی برای جایگزین كردن هیجانات عصبی و تنشی و احساسات با وضعیت آرام و ملایم هستند كه باید توسط متخصصان و با شیوه های اصولی و صحیح به كار گرفته شود تا اثرات خود را ظاهر سازند.

-  تغییر تدریجی عكس العمل های رفتاری - شناختی به فشار عصبی:این روش بر این نكته تأكید دارد كه وقتی نمی توانیم دنیای اطراف خود را عوض كنیم، لااقل می توانیم عكس العمل های خود را تغییر داده و آنها را اصلاح كنیم و توانایی خود را در برخورد با فشار عصبی افزایش دهیم. در فصل امتحانات، ایجاد جو ساكت و آرام اهمیت دارد . و در عوض از شركت در مهمانی ها و دیدن و شنیدن برنامه های تلویزیونی و رادیویی -كه از عوامل اغتشاش آرامش دانشجو و دانش آموز هستند- باید تا حد امكان پرهیز كرد و حالات رفتاری مناسب والدین باعث می شود كه فرزندان در حال تحصیل آنها در فصل امتحانات از آسودگی فكری بیشتری برخوردار شوند.

اقدامات بلندمدت در مقابله با فشار عصبی(استرس)

رعایت اقدامات كوتاه مدت اگر چه برای دانشجویان و دانش آموزان بویژه هنگام فصل امتحانات ضروری و لازم است ولی كافی نیست زیرا تأثیر آن موقتی است و جنبه مسكن دارد.

فردی كه دچار حمله استرس شده برای نجات خود به هر توصیه ای عمل می كند. او داروهای مختلف مصرف می كند، به ورزش و تفریح می پردازد، كتابهای مختلف در این زمینه مطالعه می كند، به كلاس های «یوگا» و «مدیتیشن و مراقبه» و امثالهم می رود. مفتون آگهی های پرزرق و برق این گونه كلاس ها كه اكثرآً از شرایط عصبی فرد استفاده تجاری و در واقع سوء استفاده انسانی می كنند، می شود و پس از مدتها تلاش متوجه می شود كه در نقطه شروع قرار دارد و ریشه استرس خشك نشده است و از مخصمه بیرون نیامده است.

برای برخورد ریشه ای با معضل استرس راههای زیر توصیه شده است:

- تقویت مبانی دینی: دوركیم می گوید: انسان موجودی «دین ورز» است و انسان «دین ورز» قدمتی بیشتر از انسان «هوش ورز» دارد. تحقیقات ثابت كرده كه ایمان راسخ و داشتن اعتقادات دینی در حفاظت فرد در مقابل تنش ها و وسوسه های شیطانی و ... بیشترین تأثیر را دارد. امروزه پزشكان برای معالجه بیماران روان نژند و روان پریش، تلاش در استحكام استوانه های دینی فرد را در مرحله اول اهمیت قرار می دهند و به كار بردن دارو را به عنوان روشی مكمل می دانند كه به بیمار كمكی سطحی و موقتی می كند.

اجرا كردن دستورات الهی و سنت های نبوی در دفع فشار عصبی اهمیتی بسزا دارد به طوری كه فرد در برابر شدیدترین ضربات عصبی چون درخت تناوری استوار می ایستد. خدامحوری كه به جای خودمحوری، تقویت ایمان و تلقین این موضوع كه «... انسان خسران پذیر است مگر این كه ایمان، عمل صالح و كشف سنت های الهی و در نهایت صبر چون سپری او را از گزند بلیات و نوسانات روحی حفظ نماید...»(سوره والعصر)

- معتدل بودن: به عقیده «فردریك پرلز» انسان معتدل انسان این مكان و این زمان است. به عقیده او انسان با احساس ایمنی در لحظه هستی زندگی می كند و در می یابد كه تنها واقعیت همین لحظه است و نیازی به نگریستن به پس و پیش ندارد. انسان معتدل زندانی رویدادها و اوهام نیست، بلكه نقاط ضعف و قدرتش را می شناسد و می پذیرد.

- خروج از محدودیت: نفی همیشگی استرس امكان ندارد مگر این كه فرد از محدودیت های خود بیرون آید. این محدودیت ها می توانند شامل بینش های محدود، خودخواهی ها، رقابت های مادی بی مورد، ستیز مداوم با خود و اطرافیان باشد. با خروج از محدودیت، فرد در مدار دیگری قرار می گیرد و عرفان و مسائل عرفانی را مورد توجه قرار می دهد. آمیختن با عرفان اسلامی و آنچه در دین اسلام آمده از جمله دستورات زندگی و شیوه های رفتاری و .. . مؤثرترین عوامل دفع كننده استرس هستند و انسان را «روئین روان» می سازند.

منبع

دكتر فرزاد فخیمی

روزنامه همشهری