ویژگی کتاب های آموزشی در آموزش ریاضی
ابتدایی- راهنمایی
هر رسانه، فارغ از نوع و هدف آن، به طور قطع به خواننده خود اطلاعاتی می دهد و یا تجربه ای می آموزد. کتاب نیز از این قاعده مستثنا نیست. هر کتابی که به بازار می آید، بی تردید پیامی آموزشی – چه مثبت و چه منفی، چه کم و چه زیاد – در بر دارد. با این تعریف وسیع و گسترده، تمام کتاب ها " آموزشی" هستند. اما اگر بخواهیم این تعریف کلی را تخصصی تر کنیم، می توانیم کتاب های آموزشی ریاضی را به صورت زیر تعریف کنیم:
" کتاب های آموزشی ریاضی، کتاب هایی هستند که به منظور فراهم کردن زمینه های ایجاد انگیزه آموزش جبرانی، افزایش دانش و سواد علمی، پرورش مهارت ها، ارتقای یادگیرنده و تسهیل، تقویت، تکمیل و تعمیق یادگیری، چه براساس برنامه رسمی مصوب درسی و چه در کنار برنامه درسی، به منظور گسترده کردن و یا تکمیل برنامه درسی تولید می شوند."
بنابر این، کتابی آموزشی است که یا به تأیید و تقویت برنامه درسی می پردازد یا با توجه به زمینه های آموزشی که برنامه درسی فرصت پرداختن به آن ها را نداشته است، یا درنظر گرفتن هدف های آموزشی خاص برای مخاطبان ویژه و بر حسب علاقه آن ها تهیه می شود.
انواع کتاب های آموزشی
الف) کتاب های " کار و تمرین"
تعریف :کتاب هایی هستند که به منظور تعمیق، توسعه و تثبیت یادگیری و در چارچوب برنامه درسی مصوب تهیه می شوند و با در نظر گرفتن تفاوت های فردی دانش آموزان، فرصت های جدیدی بر حسب نیازهای متفاوت آن ها ایجاد می کنند.
مصداق های کتاب های " کارو تمرین": هر کتاب با نام دفتر تمرین، کتاب کار، نمونه سؤال، سؤال های طبقه بندی شده، سؤال های امتحانی و نیز کتاب هایی که بعد از یک خلاصه درس ( بدون قصد تدریس )، تمرین های زیادی ارائه می دهند، شامل این طبقه بندی می شوند.
آن چه این کتاب ها را از سایر کتاب ها متمایز می کند، هدف اصلی آن، یعنی ایجاد فرصتی برای تمرین آموخته هاست و نه تدریس جدید و یا آموزش مجدد. هرکتابی که در آن چنین هدفی پر رنگ تر باشد، دراین طبقه قرار می گیرد.
هدف ها
- تعمیق آموخته های دانش آموزان در ارتباط با مطالب کتاب و برنامه درسی
- ایجاد زمینه برای تقویت مهارت ها و نگرش ها
- ایجاد فرصت تازه برای آموزش مجدد، تمرین آموخته ها و توسعه و غنی سازی آموزش برای مخاطبان گوناگون
- تکمیل محتوای برنامه درسی، از جمله ذکر مثال های کاربردی در زندگی روزمره، کاربرد در سایر علوم، پرورش مهارت های اجتماعی، هنری و خلاقیت
- استحکام واستمرار بخشیدن به فرایند یادگیری دانش آموزان
- فراهم ساختن فرصت و زمینه برای ارزش یابی مرحله ای و تکوینی دانش آموزان به وسیله معلم
- ایجاد تنوع در ارائه تمرین ها، به طوری که از آموزش کلیشه ای و یادگیری صوری به یادگیری درونی و عمیق کمک کند.
ویژگی ها و معیارهای ارزش گذاری
- برای سطرها و هدف های گوناگون یادگیری ( دانشی، مهارتی و نگرشی ) تمرین و فعالیت داشته باشد.
- سؤال های واگرا در جهت پرورش و تقویت خلاقیت دانش آموزان داشته باشد.
- از سؤال های تکراری، یکنواخت و کلیشه ای پرهیز کرده و اصل را بر تکرار نگذاشته باشد.
- با سر فصل های برنامه درسی هماهنگی داشته باشد و برنامه را تقویت وتکمیل کند.
- فرصت هایی برای کاربرد یافته های علمی در میدان عمل فراهم سازد.
- ضمن توجه به یادگیری مشارکتی، برای کارهای گروهی و همیاری و تعاون، فرصت هایی فراهم کند
- انواع فعالیت های متنوع از جمله: رسم شکل، تکمیل جدول، طراحی و ساخت وسایل، رسم نمودار و جدول و پازل، فعالیت های علمی و کارورزی و هنری و ... داشته باشد.
- مهارت های تفکر را تقویت و فرصت هایی برای اندیشیدن و فکر کردن فراهم کند.
- مخاطبان را با معماها، پرسش ها و مسأله هایی مواجه کند؛ به طوری که دانش آموزان برای طی کردن روش علمی و حل مسأله و معماها، انگیزه داشته باشند.
- ارتباط درونی ریاضی و ارتباط ریاضیات با سایر درس ها و علوم وزندگی روزمره را تبیین کند.
- از ارائه نمونه سؤال های امتحانی سال های قبل پرهیز کند و آموزش را در خدمت ارزش یابی قرار ندهد.
- بر سؤال های چند گزینه ای در سطح آموزش عمومی تأکید نکند و فرهنگ تست زدن را ترویج ندهد.
- در ارائه سؤال ها وتمرین ها از قالب های جذاب مثل بازی و سرگرمی استفاده کند.
- با در نظر گرفتن تفاوت ها وتوانایی های فردی دانش آموزان، تمرین ها و مسأله های مناسب با سطح های گوناگون داشته باشد.
ب) کتاب های جنبی و سرگرمی
تعریف: کتاب هایی هستند که به یاری آن ها، دانش آموزان با جنبه های متفاوت ریاضیات – که در برنامه درسی فرصت های کم تری برای بروز و ظهور داشته اند – آشنا و علاقه مند می شوند و شگفتی ها و زیبایی های ریاضیات را مشاهده و تجربه می کنند و با تاریخ کشف، بسط و گسترش مباحث متنوع ریاضی آشنا می شوند. این نوع کتاب ها ، مستقل از کتاب های درسی هستند و در صورت تغییر و تحول برنامه درسی، موجودیت خود راحفظ می کنند.
مصداق های کتاب های جنبی و سرگرمی: کتاب هایی هستند که شامل بازی، معما، سرگرمی، جدول و تاریخچه می شوند. این کتاب ها با عنوان هایی مثل تفریح با ریاضی، سرگرمی و ریاضی، و بازی و ریاضی چاپ می شوند؛ ولی هدف دانش افزایی وتقویت برنامه درسی موجود را ندارند و ممکن است از فناوری درجهت بازی وسرگرمی در آن ها استفاده شده باشد؛ برای مثال بازی با ماشین حساب که محتوای بازی ها، ریاضی است.
این نوع کتاب ها، مخاطب خاص خود را دارند. معمولاً عموم دانش آموزان نمی توانند مخاطب این نوع کتاب ها باشند و تنها عده ای که به ریاضی علاقه مندند و نیز کسانی که دوست دارند از جنبه های دیگر با ریاضیات برخورد داشته باشند، از آن ها استفاده می کنند.
هدف ها
- علاقه مند کردن دانش آموزان به ریاضیات و آشنا کردن علاقه مندان با جنبه های دیگر ریاضی
نشان دادن زیبایی ها و شگفتی های ریاضیات
- بیان تاریخ کشف، توسعه، بسط ریاضی و اتفاقات جالبی که در دنیای ریاضی رخ داده است
آشنا کردن مخاطبان با دانشمندان علوم ریاضی، تلاش های آن ها، اتفاقات مهم زندگی آن ها، تألیفات و نقشی که در علم ریاضی داشته اند
- گسترش فرهنگ ریاضیات و ترویج آن بین دانش آموزان و معلمان
- واداشتن دانش آموزان به تفکر، با طرح سؤال ها و معماهای جالب و جذاب
ویژگی ها و معیارهای ارزش گذاری
- در طرح معماها، سرگرمی ها و محتوای کتاب، تنوع وجود داشته باشد.
- در طرح معماها و سرگرمی ها، رعایت ساده به مشکل و سطح های متفاوت و توانایی های دانش آموزان درنظر گرفته شده باشد.
- سرگرمی ها و مطالب جنبی، بار آموزشی داشته باشند؛ به طوری که بتوان از آن ها در طرح فعالیت های یاددهی – یادگیری بهره جست.
- از طرح معماها و سرگرمی هایی که خارج از حد توانایی دانش آموز هستند، یا محتوای ریاضی آن ها ناچیز است و یا پاسخی گمراه کننده دارند ، پرهیز شده باشد.
- به مسائل فرهنگی و ارزش های مذهبی، ملی و سنتی توجه داشته باشد.
- محتوای مطرح شده جذاب باشد و دانش آموزان را به ریاضی علاقه مند کند.
- در طرح مباحث تاریخی، به مستند بودن وقایع توجه و دقت لازم داشته باشد.
- زمینه تفکر را فراهم سازد.
- از تصویرها، طرح ها و نقاشی ها برای جذاب کردن، ایجاد فهم جدید و تعمیق محتوا، به خوبی بهره گرفته شده باشد.
پ) کتاب های دانش افزایی و تکمیلی
تعریف:کتاب هایی هستند که به ارائه اطلاعات فراتر از چارچوب های کتاب و برنامه درسی می پردازند و می توانند به عنوان منبع و مرجع مورد استفاده دانش آموزان قرار گیرند. این کتاب ها خود آموز هستند و برای تکمیل و یا توسعه برنامه درسی مصوب تولید می شوند. ویژگی بارز آن ها، قصد مؤلف مبنی بر تدوین یک اثر آموزشی است که در این راه امکان دارد از قالب های گوناگون متنوع بهره بگیرد.
مصداق های کتاب های دانش افزایی و تکمیلی کتاب هایی هستند که ضمن توضیح درس، حل مثال ها، ارائه فعالیت، نمونه سؤال ها و تمرین ها، با هدف تدریس و آموزش تهیه می شوند و جنبه آموزشی آن ها، بر تمرین غالب است. در ارائه تدریس و آموزش ممکن است از قالب های فعالیتی مانند شعر، داستان، سرگرمی، بازی و یا انتقال یک سویه و ارائه اطلاعات استفاده شده باشد؛ ولی باز هم آنچه بارز است، تأکید بر آموزش و ارائه محتواست.
کتاب های دائرة المعارفی و واژه نامه های ریاضی نیز شامل همین نوع کتاب ها می شوند. در هر صورت، کل کتاب هایی که دایره اطلاعات ریاضی دانش آموز را تکمیل می کنند و یا توسعه می بخشند، در این حوزه قرار می گیرند.
هدف ها
- ارائه مجموعه ای مدون از دانش در حوزه ریاضی و متناسب با مخاطبان
- پاسخ مناسب به کنجکاوی های مخاطبان درباره ریاضیات، کاربرهای آن، ارتباط باسایر علم ها و تکمیل محتوای برنامه درسی
- فراهم کردن فرصتی مجدد برای آموزش تکمیلی و جبرانی محتوای کتاب های درسی
- فراهم کردن زمینه های جدید در چارچوب برنامه درسی ریاضیات و ارائه مطالب محتوای جدید
- پاسخگویی به برخی نیازهای اطلاعاتی بر انگیخته شده به هنگام مرور برنامه های درسی
- ارائه محتوای تکمیلی برای برنامه درسی و پر کردن خلأهای احتمالی و یا بیان محتوای درس ها با روش های دیگر و همچنین بسط مطالب مطرح شده
- ارائه محتوا، مفاهیم و اطلاعاتی که به مجموعه دانش ریاضی دانش آموز افزوده می شود
ویژگی ها و معیارهای ارزش گذاری
- در چارچوب برنامه درسی مصوب باشد و آن را تکمیل، تأیید و تقویت کند.
- قالب فعال داشته باشد و با دانش آموز تعامل برقرار کند.
- از ارائه یک سلسله اطلاعات پرهیز کند و صرفاً انتقالی نباشد.
- شکل ارائه محتوا جذاب باشد
- کنجکاوی و تفکر دانش آموز را تحریک کند و بر علاقه و نشاط او نسبت به ریاضی بیفزاید.
- به رشد سواد علمی و فناورانه دانش آموز کمک کند.
- می تواند به عنوان مرجع و منبع مورد استفاده دانش آموز قرار گیرد و روحیه جست و جوگری و تحقیق را در او تقویت کند.
- از ارائه تعریف ها، خلاصه و دسته بندی کردن مفاهیم پرهیز کند، دانش آموزان را به سرعت به قواعد و دستورهای ریاضی نرساند و بیان کتاب، قاعده ای نباشد.
- برای کارهای گروهی زمینه سازی و حس همیاری و تعاون را تقویت کند.
- کاربردهای ریاضی را در زندگی روزمره و در ارتباط با سایر علوم آشکار سازد.
- بر آموزش مهارت های ریاضی تأکید و آن ها را تقویت کند.
- ارتباط درونی ریاضیات و شبکه مفهومی مفاهیم و محتوا را برای دانش آموز قوت بخشد و گسترش دهد.
ت) کتاب های دانش افزایی حرفه ای معلم
تعریف:کتاب هایی هستند که به دانش افزایی حرفه ای معلمان در ریاضی و در زمینه های یادگیری و تدریس در چارچوب اهداف و برنامه درسی، توجه خاصی دارند. معلمانی که دانش بیش تر و مهارت ها و توانایی بهتری دارند، در راهنمایی و آموزش دانش آموزان مؤثرتر عمل می کنند. ضرورت توجه به این نوع کتاب ها، ناشی از همین نکته است.
مصداق های کتاب های دانش افزایی حرفه ای معلم کتاب های روش تدریس ریاضی، نحوه استفاده از وسایل آموزشی، مبانی نظری و تئوریک آموزش ریاضی و همچنین مباحث علوم تربیتی متناسب با آموزش ریاضی که در نهایت با هدف افزایش توانایی معلم در به کارگیری روش های تدریس و طراحی و اجرا و فعالیت های یاددهی – یادگیری در کلاس درس استفاده می شوند.
هدف ها
- افزایش توانایی ها و مهارت های معلم در هدایت فعالیت های یاددهی – یادگیری، با تأکید بر درس ها و یا برنامه درسی ریاضی؛
- توجه دادن معلمان به اهمیت علوم تربیتی و نقش آن در آموزش
- افزایش توانایی های معلم برای بالا بردن صلاحیت های حرفه ای او
- به روز نگه داشتن معلمان در خصوص آموزش و آشنا کردن آن ها با مباحث جدید آموزش ریاضی و روش های تدریس جدید.
ویژگی ها و معیارهای ارزش گذاری
- محتوای کتاب به بهبود فرایند تدریس معلمان از طریق حل مشکلات آموزشی آن ها کمک کند.
- محتوای کتاب توانمندی معلم را به منظور طراحی فعالیت های کلاسی برای دانش آموزان افزایش دهد.
- مواردی از درهم تنیدگی مباحث درسی با مسائل جامعه، زندگی روزمره، مشاغل و فناوری روز را مطرح کند.
- به تشریح سیاست ها، هدف ها و برنامه درسی ریاضی بپردازد و آن ها را برای معلمان تفسیر و تبیین کند.
- محتوای کتاب با نیازهای حرفه ای معلمان در رشته و مقطع تدریس هماهنگی داشته باشد.
- به معرفی مواد و منابع مورد نیاز و حرفه ای معمان در خصوص آموزش ریاضی بپردازد.
- روش های تدریس متناسب با نیازها و تفاوت های فردی دانش آموزان را مطرح کند.
ث) کتاب های دانش افزایی ریاضی معلم
تعریف: کتاب هایی هستند که برای دانش افزایی دانش پایه( ریاضی ) معلمان تهیه می شوند. معلم با توجه به سطح تحصیلات و ارتباط خود با پایه تحصیلی و ریاضیاتی که آموزش می دهد، نیاز دارد ابتدا دانش پایه خود رادر آن موضوع خاص بالا ببرد و سپس در آموزش آن به دانش آموز بکوشد. این کتاب ها برای تأمین این نیاز معلمان تهیه می شوند.
مصداق های کتاب های دانش افزایی ریاضی معلم: کتاب هایی هستند که محتوای آن ها بر اساس دانش پایه ریاضی و مرتبط با درس های ریاضی آموزش عمومی است و با هدف افزایش دانش پایه ریاضی معلم تهیه می شوند. برای مثال، وقتی آموزش مفهوم عدد در پایه اول دبستان براساس نظریه مجموعه هاست، معلم کلاس اول باید دانش ریاضی مرتبط با این روش آموزش را بداند.
هدف ها
- ارائه اطلاعات دانش پایه ریاضی برای افزایش دانش علمی معلمان و موضوعات تدریس
- بهبود وضعیت علمی معلمان، متناسب با سطحی که ریاضیات آموزش می دهند
- به روز کردن اطلاعات معلمان، یادآوری مطالب و مفاهیمی که قبلاً خوانده اند و آشنا کردن آن ها با بیان اصطلاحات و واژه های جدید
- وجود منابعی برای معلمان تازه کار.
ویژگی ها و معیارهای ارزش گذاری
- ضمن این که عاری از غلط های عملی است دانش علمی متناسب با سطح آموزش ریاضی را در اختیار معلم قرار می دهد.
- بیان آن برای معلم ساده و قابل فهم است و همچنین معلم را درگیر انجام فعالیت می کند.
- از ارائه یکسویه مفاهیم پرهیز می کند و ضمن فعال کردن معلم، توجه بیش تری به تعمیق و بسط مفاهیم دارد.
- مواد و منابع تکمیلی و مورد نیاز معلم را معرفی می کند.
- در خصوص موضوع های ریاضی که معلم تدریس می کند، محتوای تکمیلی را در اختیار او قرار می دهد؛ ازجمله تاریخچه، سرگرمی های مناسب، معرفی دانشمندان و شگفتی ها و زیبایی ریاضی.
ج) کتاب های فناوری
تعریف:کتاب هایی هستند که با رایانه و ماشین حساب در سطح آموزش عمومی ارتباط دارند. از آن جا که در سطح آموزش عمومی، کتاب های مربوط به رایانه در حوزه های درسی خاصی نمی گنجند و این بخش بیش تر در ارتباط با درس ریاضی مطرح می شود، بنابر این بررسی این کتاب ها در حوزه درسی ریاضیات انجام می شود.
هدف ها
- گسترش سواد علمی و فناوری در ارتباط با استفاده از رایانه و ماشین حساب
- آشنا کردن دانش آموز و آموزش نحوه استفاده از رایانه و ماشین حساب
- ترویج فرهنگ استفاده از رایانه و ماشین حساب در آموزش
- بالا بردن دانش و توانایی دانش آموزان و معلمان در استفاده از رایانه و ماشین حساب.
ویژگی ها و معیارهای ارزش گذاری
- محتوای کتاب ها باید به روز باشد؛ چون موضع رایانه دائم در حال تغییر و تحول است.
- خود آموز باشد و به نوع رایانه و یا نرم افزار خاصی وابسته نباشد.
- در سطح معلومات و انتظارات دانش آموز باشد.
- از تصویر برای بیان مفاهیم مورد نظر به خوبی استفاده کند.
- فعالیت های علمی برای مخاطب داشته باشد و او را درگیر کند.
- جذاب باشد و به خودی خود انگیزه ایجاد کند.
- برای اصطلاحات و واژه های مورد استفاده طرحی مناسب داشته باشد، به طوری که هم به زبان فارسی لطمه نزند و هم فهم دانش آموز را دچار اختلال نکند.
- بر اساس پیش دانسته دانش آموز طراحی شده باشد و پیش نیازهای لازم را در ابتدا یادآوری کند.
منبع
رشد جوانه، ویژه نامه سومین جشنواره کتاب های آموزشی
خسرو داودی
