روشنترین سیاهی: یلدا
انقلاب اناری
شب آخر آذر ماه مصادف با انقلاب زمستانی است و بنابرین طولانی ترین شب سال. به دلیل دقت گاهشماری ایرانی و انطباق كامل آن با تقویم طبیعی، همواره و در همه سال‌ها، انقلاب زمستانی برابر با شامگاه سی‌ام آذرماه و بامداد یكم دی‌ماه است. هر چند امروزه برخی به اشتباه بر این گمانند كه مراسم شب چله برای رفع نحوست بلندترین شب سال برگزار میشود؛ اما می‌دانیم كه در باورهای كهن ایرانی هیچ روز و شبی، نحس و بد یوم شناخته نمی‌شده است. جشن شب چله، همچون بسیاری از آیین‌های ایرانی، ریشه در رویدادی كیهانی دارد.
خورشید در حركت سالانه خود، در آخر پاییز به پایین‌ترین نقطه افق جنوب شرقی می‌رسد كه موجب كوتاه شدن طول روز و افزایش زمان تاریكی شب میشود. اما از آغاز زمستان یا انقلاب زمستانی، خورشید دگرباره بسوی شمال شرقی باز میگردد كه نتیجه آن افزایش روشنایی روز و كاهش شب است. به عبارت دیگر، در شش‌ماهه آغاز تابستان تا آغاز زمستان، در هر شبانروز خورشید اندكی پایین‌تر از محل پیشین خود در افق طلوع می‌كند تا در نهایت در آغاز زمستان به پایین‌ترین حد جنوبی خود با فاصله 5/23 درجه از شرق یا نقطه اعتدالین برسد. از این روز به بعد، مسیر جابجایی‌های طلوع خورشید معكوس شده و مجدداً بسوی بالا و نقطه انقلاب تابستانی باز میگردد. آغاز بازگردیدن خورشید بسوی شمال‌شرقی و افزایش طول روز، در اندیشه و باورهای مردم باستان به عنوان زمان زایش یا تولد دیگرباره خورشید دانسته میشد و آنرا گرامی و فرخنده می‌داشتند.
در گذشته، آیین‌هایی در این هنگام برگزار می‌شده است كه یكی از آنها جشنی شبانه و بیداری تا بامداد و تماشای طلوع خورشید تازه متولد شده، بوده است. جشنی كه از لازمه‌های آن، حضور كهنسالان و بزرگان خانواده، به نماد كهنسالی خورشید در پایان پاییز بوده است، و همچنین خوراكی‌های فراوان برای بیداری درازمدت كه همچون انار و هندوانه و سنجد، به رنگ سرخ خورشید باشند.
قبل از همه گیری دین زرتشت در ایران ، ایرانیان به آیین میترا یا "کیش مهر" بودند . دینی که در آن "خورشید " بیشترین اهمیت را داشت و تمام رویدادهای کیهانی مربوط به خورشید در میان مردم جنبه مذهبی و روحانی می یافت. "شب یلدا" ، " جشن سده " ، " جشن سوری" ( چهارشنبه آخر سال}و عید نوروز و آیین سیزدهمین روز نوروز از بقایای کیش مهری در ایران است که هم در میان زرتشتیان و هم مسلمانان جایگاه خود را باز کردند و در طول قرون ، معانی زیبا تر و عمیق تری به سلسله تمثیل ها و نمادهای این اعیاد افزوده شد.
در خود آیین مهری روز اول دی ماه مصادف با روز اول سال و تولد خورشید بوده و تقویم آنان از زمستان آغاز می شده. جالب این است که این کارکرد در تقویم رومیان پایدار ماند .
در تقویم میلادی كه ادامه گاهشماری میترایی است و حدود چهارصد سال پس از مبدأ میلادی به وجود آمده؛ این قرارداد ادامه می یابد. فرقه‌های گوناگون عیسوی، با تفاوت‌هایی، زادروز مسیح را در یكی از روزهای نزدیك به انقلاب زمستانی می‌دانند و همچنین جشن سال نو و كریسمس را همچون تقویم كهن سیستانی در همین هنگام برگزار می‌كنند. به روایت بیرونی، مبدأ سالشماری تقویم كهن سیستانی از آغاز زمستان بوده و جالب اینكه نام نخستین ماه سال آنان نیز «كریست» بوده است. منسوب داشتن میلاد به میلاد مسیح، به قرون متأخرتر باز میگردد و پیش از آن، آنگونه كه ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه نقل كرده است، منظور از میلاد، میلاد مهر یا خورشید است. نامگذاری نخستین ماه زمستان و سال نو با نام «دی» به معنای دادار/خداوند از همان باورهای میترایی سرچشمه می‌گیرد.
یلدا از نظر معنی معادل با كلمه نوئل از ریشه ناتالیس رومی به معنی تولد است و نوئل از ریشه یلدا است .
واژه یلدا سریانی و به معنی ولادت است . ولادت خورشید ( مهر و میترا ) و رومیان آن را ( ناتالیس انویكتوس ) یعنی روز ( تولد مهر شكست ناپذیر ) نامند .
بابا نوئل و شب یلدا!
آیا می دانید حكایت درخت كریسمس و ستاره بالای آن چیست ؟
از منابع رومی می دانیم که پیران در این شب به تپه ای رفته ، با لباس نو و مراسمی از آسمان می خواستند که آن «رهبربزرگ» را برای رستگاری آدمیان گسیل دارد و باور داشتند که نشانه زایش آن ناجی ، ستاره ایست که بالای کوهی – به نام کوه فیروزی- که دارای درخت بسیار زیبایی بوده است، پدیدار خواهد شد.
ظاهرا پس از مسیحی شدن رومیان، تا چهارصد سال بعد از تولد عیسی مسیح، کلیسا جشن تولد مهر را به عنوان زادروز عیسی پذیرفت، زیرا، موقع تولد او دقیقا معلوم نبود. ازین روست که تا امروز بابانوئل با لباس و کلاه موبدان ظاهر می شود و درخت سرو و ستاره بالای آن هم یادگار مهری هاست،
همچنین گفته میشود وقتی میتراییسم از تمدن ایران باستان در جهان گسترش یافت،در روم وبسیاری از کشورهای اروپایی ،روز 21 دسامبر ( 30 آذر ) به عنوان تولد میترا جشن گرفته میشد.ولی پس از قرن چهارم میلادی در پی اشتباهی كه در محاسبه روز كبیسه رخ داد . این روز به 25 دسامبر انتقال یافت!
ای بلند ترین رسیدی!
ما بعد از هزاران سال گرامیداشت خورشید امروز به برکت روشنایی دل هایمان به نور کامل ترین ایمان و مترقی ترین دین – گرچه هنوز نظم بی نظیر آفرینش را در زیبایی های شب و روز گرامی و محترم میداریم – باز سفره سرخ انار و هندوانه را در طولانی ترین شب سال می گشاییم و این بار با تعریفی عمیق تر به هدیه خداوند " خورشید" و دیگر نعمات با برکت او نگاه می کنیم.
آداب یلدای ما این چنین است:
1-فال حافظ :
صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جوی بو که برآید – حافظ
حافظ خواندن ما زمزمه بیت الغزل معرفت است و این شب طولانی شاید بهترین بستر برای تغزل عاشقانه ای باشد که " صدای صدا ها" و " نور نورها" و آرزوی آرزوهای ما را می طلبد . هر کجا هست خدایا به سلامت دارش...
2- با بزرگتر ها:
گرد بزرگتر ها نشتن و به تجربیات و خاطرات آنان توجه کردن . هم دل تنهایی آنان باز می شود و هم بر اساس متون قدیم آنان نماد کهنسالی زمان اند و هر ولادت جدیدی حتی ولادت خورشید از دامن کهنترین شب های صبور و بلند آغاز می شود . روشنی زندگی جوانان ایرانی نیز گیسوی یلدایی مادر بزرگ ها و پدر بزرگ هاست.
معاشران گره از زلف یار باز كنید
شبى خوش است بدین قصه اش دراز كنید
3-هندوانه :
بی شک هر کجای دنیا ایرانی باشد در شب چله هندوانه هم بر سفره دارد ! سرخی داخل هندوانه که در پوسته ای سبز پیچیده نماد سرخی خورشید است که در پوسته شب مانده و با بریدن هندوانه آن سرخی آشکار می شود و مردمان معتقدند هندوانه شب چله آنان را در برابر سوز و سرمای زمستان مقاوم می کند.
ما هم امشب هندوانه سرخ محبت و دوستی را از پوسته انکار و لجاجت بیرون می کشیم و معتقدیم که سرخی دوستی ها ما را در برابر سوز و سرمای تنهایی و بی تفاوتی حفظ می کند . چراکه هنوز " هوا بس نا جوانمردانه سرد است"...
4- انار :
سرخ است و خالص است و
- آفتابی یکدست
- سارها آمده اند
- تازه لادن ها پیدا شده اند
- من اناری را می کنم دانه به دل می گویم
- خوب بود این مردم دانه های دلشان پیدا بود
- می پرد در چشمم آب انار : اشک می ریزم
- مادرم می خندد
- رعنا هم .
5-آجیل :
زود به مغز می رسد . گرم است و پوسته ها که فرو ریختند دیگر رها می شوند.
زود به مغز اصول برسیم و گرم محبت باشیم و پوسته کدورت ها که ریخت ، رهایشان کنیم.
نظر به روی تو هر بامداد نوروزیست
شب فراق تو هر شب که هست یلداییست
نویسنده : مریم امامی - تبیان
