آینه‏داران غدیر

زنان راوى غدیر

شواهد موجود در كتب تاریخى گویاى این حقیقت است كه پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) از آغاز رسالت ‏با رویكرد عمده زنان به آیین توحیدى روبرو شد. اولین پذیرنده اسلام (خدیجه)، (1) اولین شهیده (سمیه) (2) و بانوانى كه از سابقین و مهاجران شمرده مى‏شدند(3) نمونه روشنى از مشاركت زنان در عرصه‏هاى اجتماعى را به نمایش مى‏گذارند.

حضور زنان در حجة الوداع بارزترین و ماندگارترین نوع شركت در صحنه‏هاى اجتماعى است. اخبار فراوانى كه به وسیله راویان زن از این مراسم عظیم نقل شده، گویاى تلاش گسترده زنان در پاسدارى از این میراث مقدس است. دستاوردهاى بانوان در عرصه اخبار غدیر به دو گروه عمده تقسیم مى‏شود:

الف. اخبار زنان صحابى

در سال دهم هجرى، با اعلام پیامبر(صلی الله علیه و آله)، مؤمنان بسیارى از شهرهاى مختلف به سوى مدینه روان شده، در حومه شهر مسكن گزیدند و به انتظار موسم حج نشستند؛ حجى كه بعدها به حجة‏الوداع، حجة‏الاسلام، حجة‏البلاغ، حجة‏الكمال، حجة‏التمام شهرت یافت. پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) روز شنبه، پنج ‏یا شش روز قبل از آغاز ذى‏حجة، از مدینه حركت كرد. در این سفر همه زنان و اهل بیت پیامبر با وى همراه بودند. (4) گروهى از این بانوان حدیث غدیر را نقل كرده‏اند؛ كه نام و روایتشان چنین ‏است:

1. حضرت زهرا(سلام الله علیها)

حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) یگانه یادگار رسول اكرم(صلی الله علیه و آله) است، كه همچون دیگر اهل بیت(علیهم السلام) بارها به یادآورى واقعه غدیر پرداخت. نگاهى به سخنان آن بزرگوار جایگاه وى در عرصه اخبار غدیر را آشكار مى‏سازد:

گروهى از انصار، براى توجیه خطاى خویش، به ایشان گفتند: اگر مطالب شما را قبل از بیعت ‏با دیگران مى‏شنیدیم با غیر على بیعت نمى‏كردیم. حضرت فرمود:

آیا پدرم در روز غدیر براى كسى جاى عذر باقى گذاشت؟(5) و نیز در جواب محمود بن ‏لبید كه پرسیده بود: آیا از سخنان پیامبر دلیلى بر امامت على دارید؟

فرمود: شگفتا، آیا روز غدیر را فراموش كردید؟!

محمود بن ‏لبید گفت: آن روز چنان بود ولى از آنچه به شخص شما اشاره شده، بگویید.

حضرت فرمود: خدا را شاهد مى‏گیرم، شنیدم [پیامبر] فرمود: على بهترین كسى است كه در میان شما جانشین خود قرار مى‏دهم. على(علیه السلام) امام و جانشین بعد از من است و دو فرزندم حسن و حسین و نه تن از فرزندان حسین امامان نیك‏اند. اگر از آنان اطاعت كنید، شما را هدایت‏ خواهند كرد و اگر با آنان مخالفت ورزید، تا قیامت اختلاف در میان شما حاكم خواهد بود.(6)

روایتى با سند بسیار دقیق و مشهور بیان مى‏دارد كه دختر بزرگوار پیامبر حدیث غدیر را چنین بیان فرمود:

قال رسول الله(صلی الله علیه و آله): «من كنت ولیه فعلى ولیه و من كنت امامه فعلى امامه.» (7)

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) فرمود: هر كس من سرپرست اویم على سرپرست اوست و هر كس من امام او هستم على امام اوست. احتجاجى از فاطمه زهرا به وسیله چند تن از زنان به این صورت روایت ‏شده است:

قالت: انسیتم قول رسول الله(صلی الله علیه و آله) یوم غدیر خم، من كنت مولاه فعلى مولاه و قوله: انت منى بمنزلة هارون من موسى علیهماالسلام. (8)

آیا سخن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در روز غدیر خم را فراموش كرده‏اید، كه فرمود: هر كس من مولاى او هستم على مولاى اوست و آیا سخنش را فراموش كرده‏اید كه فرمود: تو نسبت ‏به من مانند هارون نسبت ‏به موسى هستى. حضرت فاطمه زهرا(علیهاالسلام) عمر خویش را در راه اثبات ولایت امیرمؤمنان به انصار و مهاجرین صرف نمود و سرانجام نیز در همین راه به شهادت رسید و سیده شهیدان ولایت نام گرفت.

2. ام‏سلمه

حضور زنان پیامبر، از جمله ام‏سلمه (9) در مراسم غدیر، در كتب مختلف مورد تاكید قرار گرفته است. (10) صاحب روضة‏الصفا مى‏گوید: «چون حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در غدیر خم حدیث «من كنت مولاه فعلى مولاه‏» در شان امیرمؤمنان فرمود پس از منبر فرود آمد و در خیمه خاص خود نشست و فرمود كه امیرمؤمنان در خیمه دیگر بنشیند بعد از آن طبقات خلائق را فرمود تا به خیمه على(رض) رفتند و زبان به تهنیت على(علیه السلام) گشادند. چون مردم از این امر فارغ شدند امهات مؤمنین به فرموده آن حضرت نزد على رفتند و او را تهنیت دادند.» (11)

ام‏سلمه یكى از دو زن پیامبر(صلی الله علیه و آله) است كه حدیث غدیر را روایت كرده است. او ماجراى غدیر را چنین باز مى‏گوید:

اخذ رسول الله(صلی الله علیه و آله) بید على بغدیر خم فرفعها حتى راینا بیاض ابطیه فقال «من كنت مولاه فعلى مولاه‏» ثم قال «ایها الناس انى مخلف فیكم الثقلین كتاب الله و عترتى و لن یفترقا حتى یردا على الحوض‏» (12)؛ در غدیر خم رسول خدا(صلی الله علیه و آله) دست على(علیه السلام) را بالا برد، تا آنجا كه سفیدى زیر بغلش را دیدیم، آنگاه فرمود: هر كس من مولاى او هستم پس على مولاى اوست.

بعد فرمود: اى مردم، من دو چیز گرانبها در میان شما بر جاى مى‏گذارم كتاب خدا و عترتم. این دو هرگز از هم جدا نخواهند شد تا وقتى در حوض به من برگردند.

ام‏سلمه از معدود كسانى است كه بعد از وفات نبى اكرم(صلی الله علیه و آله) در خط ولایت امیرمؤمنان باقى ماند. او به فرزنش چنین وصیت كرد. «یا بنى الزمه فلا و الله ما رایت ‏بعد نبیك صلى الله علیه و آله اماما غیره‏»؛ پسركم، همراهش [على] باش. به خدا قسم، بعد از پیامبرت امامى غیر او ندیدم. (13) ام‏سلمه روایات دیگرى نیز، در باره امیرمؤمنان، از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) نقل كرده است. (14)

3. اسماء بنت عمیس

او به دلیل تقرب به اهل بیت روایات فراوانى نقل كرده است؛ تنها حدود شصت روایت از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) دارد كه بسیارى از آنها در منزلت امیرمؤمنان است. (15) اسماء از سابقین در اسلام است و از جمله افرادى است كه قبل از آن كه مردم در خانه ارقم ایمان بیاورند به همراه همسرش جعفر به خدمت پیامبر آمد و اسلام اختیار نمود و به همراه جعفر به حبشه مهاجرت كرد. بعد از شهادت جعفر طیار به عقد ابوبكر در آمد و از وى صاحب (محمد) شد در آن زمان كه همسر خلیفه دوم بود توطئه قتل وصى پیامبر(صلی الله علیه و آله) را با هوشیارى و ایثار تمام خنثى نمود. وى همواره از محبان و ملازمان فاطمه زهرا(علیهاالسلام) بود او بعد از شهادت حضرت فاطمه(علیهاالسلام) از جمله زنان على(علیه السلام) شد. فرزندش محمد را چنان تربیت كرد كه از مریدان و مخلصان امیرمؤمنان شد. زمانى كه در حجة‏الوداع شركت جست همسر ابوبكر بود. و محمد بن ‏ابى‏بكر نیز در مسیر حجة‏الوداع متولد شد. ابن ‏عقده در كتاب ولایت،‏ حدیث غدیر را از او روایت كرده است. (16) اسماء همچنین از راویان حدیث ردالشمس (17) به شمار مى‏رود.

4. ام‏هانى بنت ابى‏طالب (سلام‏الله علیهما)

او فاخته نام دارد (18) و خواهر امیرمؤمنان(علیه السلام) است. ام‏هانى از راویان (19) و اصحاب (20) پیامبر اكرم بود پیامبر ضمن حدیثى او را «یكى از بهترین مردم‏» خواند. (21) این بانوى گرانقدر احادیثى چون ثقلین (22) و غدیر را از پیامبر اكرم(صلی الله علیه و آله) روایت كرده است. او در باره واقعه غدیر مى‏گوید:

رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از حج ‏بازگشت، تا در غدیر خم فرود آمد، سپس برخاست و در گرماى سوزان چنین گفت: [اى مردم هر كس من مولاى او هستم، پس على مولاى اوست. خدایا، هر كس او را دوست دارد، دوست ‏بدار و هر كس با او دشمنى كند، دشمن بدار؛ هر كس او را زبون سازد، زبون گردان و هر كس او را یارى كند، یارى كن]. (23)

5. عایشه دختر ابى‏بكر

او در شمار زنان پیامبر اكرم (24) و حاضران در حجة‏الوداع جاى داشت. در كتب مختلف اهل سنت روایت غدیر از وى نقل شده است. ابن ‏عقده در «حدیث ولایت‏» روایت او را نیز ذكر مى‏كند. (25)

بررسى موضع‌گیری‌هاى وى و تطبیق آن با عملكرد ام‏سلمه همسر دیگر پیامبر گرامى كه در تاریخ از خود بر جاى نهاده و تحقیق در انگیزه‏ها، تعیین جهت‏گیریها و موقعیت‏هاى آن دو مى‏تواند براى بانوانى كه امروز در مقابل امواج سهمگین و بنیانكن سیاست‏بازى تبلیغات رنگارنگ و هدفدار و شعارهاى برخاسته از مطامع نفسانى و دنیوى دنیاداران قرار دارند نمونه‏هایى تجربه شده و تاریخى و الگویى عملى و آكنده از راهكارهاى مذهبى و سیاسى باشد.

6. فاطمه دختر حمزة بن‏عبدالمطلب

او از صحابه مشهور پیامبر(صلی الله علیه و آله) است و ابن‏عقده و منصور رازى حدیث غدیر را از وى نقل كرده‏اند. (26)

7. همسر زید بن‏ارقم

از جمله كسانى كه حدیث غدیر را روایت كرده‏اند زید بن‏ارقم و نیز همسر وى مى‏باشد علامه طباطبایى ضمن نام بردن از گروه كثیرى كه روایت (من كنت مولاه فعلى مولاه) را نقل كرده‏اند به ایشان نیز اشاره مى‏كند. (27)

ب. روایات زنان تابعى و ...

در میان روایات غدیر روایتى با ده سند به چشم مى‏خورد كه همه راویانش زن هستند. نام این بانوان چنین است:

1. الشیخة ام محمد زینب ابنة احمد بن‏عبدالرحیم المقدسیه.

2. فاطمه دختر امام موسى بن‏جعفر(علیه السلام)

3. زینب دختر امام موسى بن‏جعفر(علیه السلام)

4. ام‏كلثوم دختر امام موسى بن ‏جعفر(علیه السلام)

5. فاطمه دختر جعفر بن ‏محمد الصادق(علیه السلام)

6. فاطمه دختر محمد بن‏ على(علیه السلام)

7. فاطمه دختر على بن‏الحسین(علیه السلام)

8. فاطمه دختر حسین بن‏على(علیه السلام)

9. سكینه دختر حسین بن‏على(علیه السلام)

10. ام‏كلثوم دختر فاطمه زهرا(سلام‏الله‏علیها).

این گروه از فاطمه‏ زهرا (سلام‏الله‏علیها) نقل كرده‏اند كه حضرت فرمود:

«انسیتم قول رسول الله(صلی الله علیه و آله) یوم غدیر خم، من كنت مولاه فعلى مولاه و قوله انت منى بمنزلة هارون من موسى علیهماالسلام.» (28)

آیا سخن رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در روز غدیر را فراموش كردید، كه فرمود: هر كس من مولاى او هستم على مولاى اوست. و [آیا] گفتارش را [فراموش كردید كه فرمود]: [اى على،] جایگاه تو در برابر من مانند جایگاه هارون در برابر موسى است.

11. عایشه بنت ‏سعد

عایشه بیشتر روایت‌هایش را از پدرش سعد (29) بن‏ ابى وقاص نقل مى‏كند و نزد ابن‏حجر از راویان موثق به شمار مى‏رود. (30) او روایت غدیر را، از زبان پدرش چنین بازگو مى‏كند:

«كنا مع رسول الله(صلی الله علیه و آله) بطریق مكة و هو متوجه الیها (كذا فى النسخ و الصحیح و هو: متوجه الى المدینه) فلما بلغ غدیر خم وقف للناس ثم رد من تبعه و لحقه من تخلف فلما اجتمع الناس الیه قال: ایها الناس من ولیكم؟ قالوا: الله و رسوله. ثلاثا ثم اخذ بید على فاقامه ثم قال «من كان الله و رسوله ولیه فهذا ولیه اللهم و ال من والاه و عاد من عاداه‏.» (31)

با رسول خدا در راه مكه بودیم و او به سوى مكه توجه داشت. (در نسخه‏هاى صحیح مى‏خوانیم كه به مدینه توجه داشت.) وقتى به غدیر خم رسید، ایستاد؛ آنان كه جلو بودند بازگشتند و آنان كه عقب مانده بودند، رسیدند. مردم پیرامونش گرد آمدند و حضرت فرمود:

اى مردم، سرپرست ‏شما كیست؟ حاضران سه بار گفتند: خدا و پیامبرش. آنگاه دست على را بلند كرد و فرمود: هر كس خدا و رسول او سرپرستش هستند، این سرپرست اوست. خدایا، هر كس او را دوست دارد، دوست ‏بدار و آن كس با او دشمنى مى‏ورزد، دشمن بدار.

عایشه بنت‏ سعد حدیث دیگرى نیز از پدرش روایت كرده، كه ولایت على(علیه السلام) را آشكار مى‏سازد:

«سمعت ابى یقول: سمعت رسول الله(صلی الله علیه و آله) یوم الجحفه فاخذ بید على فخطب فحمد الله و اثنى علیه ثم قال: ایها الناس انى ولیكم قالوا صدقت‏ یا رسول الله ثم اخذ بید على فرفعها فقال: هذا ولیى و یؤدى عنى دینى و انا موالى من والاه و معادى من عاداه.» (32)

شنیدم پدرم گفت كه، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) در روز جحفه دست على(علیه السلام) را گرفت، سپس خطبه خواند، خداى را سپاس گفت، ستایش كرد و فرمود: اى مردم، من ولى شما هستم. گفتند: راست گفتى، اى رسول خدا(صلی الله علیه و آله). سپس دست على را گرفت و بالا برد و فرمود: این جانشین من است و دین مرا ادا مى‏كند. من دوست‏ دار كسى هستم كه او را دوست‏ بدارد و دشمن كسى هستم كه با او دشمنى ورزد.

12. دارمیه حجونیه كنانیه

او از شیعیان معروف و بسیار مشهور حضرت امیرمؤمنان بوده به نحوى كه آوازه‏اش تا بدان حد پیچیده بود كه معاویه موقع ورود به مكه از وى سراغ گرفت این موضوع خود به خوبى مى‏تواند نمایانگر فعالیت‌هاى مؤثر و ارزنده این بانوى شیعه و محب اهل بیت‏ باشد (ما تنها به آن بخش از سخنان وى كه مربوط به غدیر مى‏شود مى‏پردازیم) (33) آنچه از گفتگوى او و معاویه بر جاى مانده است را زمخشرى در كتاب «ربیع الابرار» چنین باز مى‏گوید:

سالى معاویه به حج رفت و از زنى كه به نام دارمیه حجونیه، كه سیاه چهره و تنومند بود، سراغ گرفت وقتى او را نزد معاویه آوردند، پرسید: اى دختر حام، چگونه‏اى؟

گفت: خوبم، حام نیستم، از قبیله بنى‏كنانم.

گفت: راست گفتى، آیا مى‏دانى چرا تو را فرا خواندم؟

- سبحان الله! من غیب نمى‏دانم.

- خواستم بپرسم چرا على را دوست دارى و با من دشمنى مى‏ورزى؟

- آیا از پاسخ معافم مى‏دارى؟

- نه.

- حال كه نمى‏پذیرى مى‏گویم؛ من على را به خاطر عدالتش و تقسیم یكسانش دوست داشتم و با تو دشمنى مى‏ورزم چون با آن كه براى حكومت از تو سزاوارتر بود، جنگیدى و در پى چیزى برآمدى كه براى تو نیست. با على دوستى ورزیدم به خاطر ولایتى كه رسول خدا(صلی الله علیه و آله)، در روز غدیر خم در مقابل چشم تو، براى او اقرار گرفت، به خاطر آن كه به بیچارگان محبت مى‏ورزید و دینداران را بزرگ مى‏داشت و ... . (34)

13. حسنیه

او در خانه امام صادق(علیه السلام) پرورش یافته بود و از شاگردان مكتب وى شمرده مى‏شد.(35) حسنیه، با استعداد سرشارش، در مناظرات مختلف، كه توسط هارون‏الرشید ترتیب داده مى‏شد، شركت جسته و از مقام ولایت دفاع مى‏كرد. در یكى از این مناظره‏ها از فردى، كه ابراهیم خوانده مى‏شد، پرسید: آیا در هیچ جاى تفاسیر شما آمده است كه در حجة‏الوداع رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به امر پروردگار، در غدیر خم، فرود آمده، این آیه را: (یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالتك). با بیمناكى براى مردم تلاوت كرد و سپس آیه والله یعصمك من الناس نازل شد و [آیا در تفاسیر شما آمده است كه پس از نزول «والله یعصمك من الناس‏» پیامبر خدا دست على بن‏ابى‏طالب را گرفت؛ بر منبرى، كه از جهاز شتر ساخته بودند، برآمد و گفت: من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله و العن من ظلمه. آنگاه، این آیه نازل شد: «الیوم اكملت لكم دینكم و اتممت علیكم نعمتى و رضیت لكم الاسلام دینا.»

ابراهیم سر به زیر افكند، حسنیه علماء را مخاطب ساخت و آنان را به جان هارون سوگند داد. حاضران، كه خود را در مقابل هارون‏الرشید مى‏دیدند، لب به تایید گشودند. ابو یوسف گفت: بیشتر صحابه و مفسران تصریح كرده‏اند كه این آیه در باره على بن‏ابى‏طالب نازل شده است و حدیث "من كنت مولاه فعلى مولاه" نیز مشهود است.

حسنیه پرسید در باره «انما ولیكم الله و رسوله و الذین آمنوا الذین یقیمون الصلاة و یوتون الزكوة و هم راكعون‏» چه مى‏گویید؟ ابویوسف گفت: به اجماع امت در باره على بن ‏ابى‏طالب است.

آنگاه حسنیه با شگفتى پرسید: ... احكام و نصوص الهى را وا مى‏نهید و بیعت روز غدیر را نادیده مى‏گیرید؟! (36)

14. عمیرة بنت‏سعد بن‏ مالك

او نیز از تابعین شمرده مى‏شود. عمیره، اهل مدینه و خواهر سهل ام‏ رفاعه ابن ‏مبشر بود. او از راویان حدیث غدیر است و در سلسله سند حدیث «منا شده‏» امیرمؤمنان(علیه السلام) قرار دارد.

15. ام‏المجتبى علویه

او حدیث غدیر را از عدى بن‏ثابت نقل كرده است و ابن‏عساكر در تاریخ خود از حدیث وى یاد مى‏كند. (37)

16. فاطمه بنت على بن‏ابى‏طالب(علیه السلام)

او دختر على بن‏ابى‏طالب(علیه السلام) است و مادرش ام‏ولد مى‏باشد. برقى در رجال خود وى را از راویان امام حسن(علیه السلام) مى‏داند (38) و در تهذیب‏الاحكام از راویان امیرمؤمنان(علیه السلام)، ابى‏حنیفه، اسماء بنت‏عمیس (39) شمرده شده است. حدیث منزلت (40) و ردالشمس (41) از جمله روایات اوست. وى حدیث غدیر را از ام‏سلمه نقل نموده است. (42)

«اشهد الله تعالى لقد سمعته یقول: على خیر من اخلفه فیكم و هو الامام و الخلیفة بعدى و سبطاى و تسعة من صلب ائمة ابرار لئن اتبعتموهم وجدتموهم هادین مهدیین و لئن خالفتموهم لیكون الاختلاف فیكم الى یوم القیمة.‏»

پى‏نوشت‌ها:

1- درباره اسلام خدیجه این سخن امیرمؤمنان به تنهایى كافى است كه فرمود: «لم یجمع بیت واحد یومئذ فى الاسلام غیر رسول الله و خدیجه و انا ثالثهما.» نهج‏البلاغه خطبه 192 (قاصعه).

2- كانت‏ سمیه ام عمار بن ‏یاسر و ابوه یاسر ممن عذب فى الله تعالى فصبرا و ارادتهما قریش على ان رجعا عن الاسلام الى الكفر فابیا فضرب ابوجهل سمیة بحربة فى قبلها فماتت ... . اعیان‏الشیعه، ج‏7 ، ص‏319.

3- ریاحین‏الشریعة، ج 2، ص 305.

4- الغدیر ج 1، ص‏9.

5- خصال صدوق، ج 1، ص‏173؛ عوالم، ج 11، ص‏467. «هل ترك ابى یوم غدیر خم لاخذ عذرا» تاكید مورخان بر این كه اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) از جمله حاضرین در غدیر بودند مبین این مطلب است كه حضرت فاطمه زهرا(س) نیز در بین آنان حضور داشته است. زیرا مورخان حضور زنان پیامبر را به طور مستقل بیان كرده و گفته‏اند كه امهات مؤمنین همراه پیامبر بودند بنابراین از طرفى فاطمه زهرا(علیهاالسلام) داراى چنان شخصیت ‏برترى است كه در صورت عدم حضور وى در غدیر باید بتوان روایاتى دال بر آن یافت كه ظاهرا وجود ندارد از این روى مى‏توان گفت كه ایشان نیز در بین جمع حاجیان در حجة‏الوداع حضور داشته است.

6- بحارالانوار، ج‏36، ص‏353 و 354/ اسمى المناقب، ص 32/ نهج‏الحیاة، ص 38.

7- احقاق الحق، ج 2، ص 460. در فیض الغدیر، ص 391 به نقل از ینابیع الموده حدیث را چنین نقل كرده است «قالت: قال رسول الله(صلی الله علیه و آله) من كنت ولیه فعلى ولیه و امامه.‏»

8- الغدیر، ج 1، ص‏197/ «من كنت مولاه فعلى مولاه‏» احقاق الحق، ج‏6، ص 282/ ارجح المطالب، ص 571 و 448. صاحب فیض الغدیر توضیحى بر احتجاج حضرت فاطمه دارد (فیض الغدیر، ص 390).

9- ام سلمه دختر ابى‏امیه بن‏المغیرة مخزومى است مادرش عاتكه دختر عبدالمطلب است او دختر عمه پیامبر و همسر وى بود و در سال 65 هجرى وفات یافت. (اعلام خصال صدوق، ص 301)

10- معارج النبوة، ج 2، ص 318.

11- فیض الغدیر، ص 388 - 389.

12- الغدیر، ج 1، ص‏17 و 18/ ملحقات احقاق الحق، ص‏53/ معجم رجال الحدیث، ج‏23، ص‏177.

13- اعلام النساء، ص 651/ بصائر الدرجات، ص‏183، ح 4.

14- مانند «من سب علیا فقد سبنى و من سبنى فقد سب الله تعالى‏» (المستدرك على الصحیحین، ج‏3، ص 121) و «قال رسول الله(صلی الله علیه و آله) كانى دعیت فاجیب و انى تارك فیكم الثقلین احدهما اكبر من الاخر كتاب الله عز و جل حبل ممدود من السماء الى الارض و عترتى اهل بیتى فانظروا كیف تخلفونى فیهما». اعلام‏النساء، ص 634 نقل از امالى شیخ طوسى، ج 2، ص 92/ كشف‏الغمه، ج‏2، ص 32، ارجح المطالب، ص 338، از طریق ابن‏عقده.

15- اعیان الشیعه، ج‏3، ص 408/ جامع الرواة، ج 2، ص 455/ خلاف طوسى، ج 1، ص 5.

16- الغدیر، ج 1، ص‏17.

17- امالى مفید، ص 55 و 56/ ارشاد مفید، ص‏163 و 164. مجموعه فضایل و عنایات اسماء بنت عمیس به اهل بیت(علیه السلام) در ضمن مقاله‏اى مستقل در شماره‏هاى آینده به خوانندگان گرامى ارائه خواهد شد.

18- اعیان الشیعه، ج‏3، ص 488.

19- رجال برقى، ص 60.

20- رجال شیخ طوسى، ص‏33.

21- تنقیح المقال، ج‏3، ص‏73/ معجم رجال الحدیث، ج‏23، ص 881.

22- اعلام النساء، ص 488/ ارجح المطالب، ص‏337.

23- «رجع رسول الله(صلی الله علیه و آله) من حجة حتى نزل بغدیر خم ثم قام خطیبا بالهاجرة فقال: ایها الناس [من كنت مولاه فعلى مولاه اللهم وال من والاه و عاد من عاداه و اخذل من خذله و انصر من نصره] ینابیع المودة، ص 40/ اعلام النساء، ص‏489. روایت غدیرى فاخته را در الغدیر، ج 1، ص 18 و احقاق الحق، ج 2، ص‏463 ببینید.

24- عایشه در سال ‏57 در مدینه درگذشت و در بقیع دفن شد. (اعلام خصال صدوق، ص 315)

25- الغدیر، ج 1، ص 48/ احقاق الحق، ج 2، ص 460.

26- الغدیر، ج 1، ص 58. منصور بن‏حسین آبى معروف به ابوسعد صاحب كتاب نثرالدرر متوفى قرن پنجم كتابى به نام حدیث‏الغدیر نوشته و بنا به گفته مناقب ابن شهرآشوب این كتاب راویان حدیث غدیر را بر حسب حروف الفبا برشمرده است. «غدیر در آینه كتاب، ص‏79»

27- المیزان فى تفسیر القرآن، ص‏59.

28- روایت فوق را حافظ بزرگ ابوموسى مدینى در كتاب خود آورده است. او مى‏گوید: این حدیث ‏سلسله‏دار است. زیرا هر یك از فاطمه‏ها از عمه خود روایت كرده‏اند و این روایت پنج ‏خواهر برادر است كه هر یك از دیگرى نقل كرده‏اند. رك: اسنى المطالب فى مناقب على بن‏ابى‏طالب‏»، شمس الدین ابوالخیر الجزرى، ص 32؛ احقاق الحق، ج 21، ص‏26 و27؛ بحارالانوار، ج‏36، ص‏353؛ عوالم، ج 11، ص 444؛ اثبات الهدى، ج 2، ص‏553 و ج‏3، ص‏127؛ اعلام النساء المؤمنات، ص 578 و مسند فاطمه معصومه(سلام الله علیها)، سید على‏رضا سید كبارى، ص‏56 (چاپ نشده).

29- ابواسحاق سعد بن‏ابى‏وقاص در سال 54 - 58 و عایشه بنت‏سعد در سال‏117 وفات یافتند. نسایى روایت وى را نقل كرده است. به خصائص نسایى، ص‏3 مراجعه شود.

30- التقریب، ابن‏حجر، ص‏473.

31- الغدیر، ج 1، ص 38- 41/ خصائص نسائى، ص 18 و 25. عایشه بنت ‏سعد احادیث دیگرى راجع به فضایل امیرمؤمنان دارد؛ به اسنى المطالب، ص 52 و ملحقات احقاق الحق، ص‏189 و 190 رجوع كنید.

32- الغدیر، ج 1، ص 38 - 41.

33- دارمیه حجونیه از زنان فاضل، خردمند و فصیح بود. او استدلالى قوى داشت و در خط ولایت استوار بود. روایت او را ابن‏عبدربه در عقد الفرید از سهل بن‏ابى‏سهل تمیمى از پدرش نقل كرده است.(عقد الفرید، ج 1، ص 352/ بلاغات النساء، ص 72)

34- متن كامل مباحثه دارمیه حجونیه را در كتب ذیل بخوانید: بلاغات النساء، ص 72/ العقد الفرید، ج 1، ص 162/ صبح الاعشى، ج 1، ص‏259/ الغدیر، ج 1، ص‏209/ اعلام النساء المؤمنات، ص‏333/ اعیان الشیعه، ج‏6، ص 364.

35- ریاض العلماء، ج 5، ص 704. او فاضل، عالم، مدقق و آگاه به اخبار و آثار بود.

36- این متن در حلیة المتقین، بخش مناظرات حسنیه، ذكر شده است. در باره موضوع مناظره حسنیه اختلاف است. سید محسن امین در اعیان الشیعه، ذیل كلمه «حسنیه‏» مى‏گوید: این [مناظره] از اختراعات ابوالفتوح رازى است. مرحوم خوانسارى در روضات الجنات این مناظره را ذكر كرده است و شیخ آقابزرگ در ذریعه مى‏نویسد: الحسنیه: رسالة فى الامامة تنسب الى مؤلفها و هو بعض الجوارى من بنات الشیعة فیها مناظراتها مع علماء المخالفین فى عصر هارون‏الرشید. (الذریعه، ج‏7، ص 200، رقم‏89/ نقل از اعلام‏النساء، ص 300 تا 301). براى تحقیق بیشتر در باره شخصیت‏ حسنیه به تنقیح المقال، ج‏3، ص‏247/ ریاض العلماء، ج 5، ص‏407/ روضات الجنات، ج 1، ص‏153/ الذریعة، ج‏7، ص 200 و ج 4، ص‏97 و ج 25، ص‏296 و ج 5، ص 105 و 145 و 161/ من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 75. معجم رجال الحدیث، ج‏23، ص‏187 رجوع كنید. خلاصه‏اى از مطالب كتب فوق در اعلام النساء ص 300 تا 302 آمده است.

37- الغدیر، ج 1، ص 70.

38- پیام غدیر، عذرا انصارى، ایشان روایت را از تاریخ دمشق، باب تاریخى على بن‏ابى‏طالب (علیه‌السلام) ص 51 نقل نموده‏اند.

39- رجال برقى، ص 60/ معجم رجال الحدیث، ج‏23، ص‏197، رقم ‏15659.

40- تهذیب التهذیب، ج‏12، ص 470.

41- اعیان الشیعة، ج 8، ص‏39 - ملحقات احقاق الحق، ص‏262

42- همان، ص 54.

ماهنامه كوثر، ش 2، محمد عابدى .