عید قربان؛ روز ذبح نفس با تیغ تقوا

عید قربان كه پس از وقوف در عرفات (مرحله شناخت) و مشعر (محل آگاهی و شعور) و منا (سرزمین آرزوها، رسیدن به عشق) فرا مى‌رسد، عید رهایى از تعلقات است. رهایى از هر آنچه غیرخدایى است. در این روز حج‌گزار، اسماعیل وجودش را، یعنى هر آنچه بدان دلبستگى دنیوى پیدا كرده قربانى مى‌كند تا سبكبال شود.

صدای پای عید می‌آید. عید قربان عید پاك‌ترین عیدها است عید سر سپردگی و بندگی است. عید بر آمدن انسانی نو از خاكسترهای خویشتن خویش است. عید قربان عید نزدیك شدن دل‌هایی است كه به قرب الهی رسیده‌اند. عید قربان عید برآمدن روزی نو و انسانی نو است.

... و اكنون در منایی، ابراهیمی، و اسماعیلت را به قربانگاه آورده‌ای. اسماعیل تو كیست؟ چیست؟ مقامت؟ آبرویت؟ موقعیتت، شغلت؟ پولت؟ خانه‌ات؟ املاكت؟ ... ؟

این را تو خود می‌دانی، تو خود آن را، او را - هر چه هست و هر كه هست - باید به منا آوری و برای قربانی، انتخاب كنی، من فقط می‌توانم " نشانی‌ها "یش را به تو بدهم:

آنچه تو را، در راه ایمان ضعیف می‌كند، آنچه تو را در "رفتن"، به "ماندن" می‌خواند، آنچه تو را، در راه "مسئولیت" به تردید می‌افكند، آنچه تو را به خود بسته است و نگه داشته است، آنچه دلبستگی‌اش نمی‌گذارد تا "پیام" را بشنوی، تا حقیقت را اعتراف كنی، آنچه ترا به "فرار" می‌خواند، آنچه ترا به توجیه و تاویل‌های مصلحت جویانه می‌كشاند، و عشق به او، كور و كرت می‌كند، ابراهیمی و "ضعف اسماعیلی"‌ات، ترا بازیچه ابلیس می‌سازد.

در قله بلند شرفی و سراپا فخر و فضیلت، در زندگی‌ات تنها یك چیز هست كه برای به دست آوردنش، از بلندی فرود می‌آیی، برای از دست ندادنش، همه دستاوردهای ابراهیم وارت را از دست می‌دهی، او اسماعیل توست، اسماعیل تو ممكن است یك شخص باشد، یا یك شیء، یا یك حالت، یك وضع، و حتی، یك " نقطه ضعف"!

اما اسماعیل ابراهیم، پسرش بود!

سالخورده مردی در پایان عمر، پس از یك قرن زندگی پر كشاكش و پر از حركت، همه آوارگی و جنگ و جهاد و تلاش و درگیری با جهل قوم و جور نمرود و تعصب متولیان بت پرستی و خرافه‌های ستاره‌پرستی و شكنجه زندگی. جوانی آزاده و روشن و عصیانی در خانه پدری متعصب و بت پرست و بت تراش! و در خانه‌اش زنی نازا، متعصب، اشرافی: سارا.

و اكنون، در زیر بار سنگین رسالت توحید، در نظام جور و جهل شرك، و تحمل یك قرن شكنجه "مسئولیت روشنگری و آزادی"، در "عصر ظلمت و با قوم خو كرده با ظلم"، پیر شده است و تنها، و در اوج قله بلند نبوت، باز یك "بشر" مانده است و در پایان رسالت عظیم خدایی‌اش، یك "بنده خدا" ، دوست دارد پسری داشته باشد، اما زنش نازا است و خودش، پیری از صد گذشته، آرزومندی كه دیگر امیدوار نیست، حسرت و یأس جانش را می‌خورد.

خدا، بر پیری و ناامیدی و تنهایی و رنج این رسول امین و بنده وفادارش - كه عمر را همه در كار او به پایان آورده است، رحمت می‌آورد و از كنیز سارا - زنی سیاه پوست - به او یك فرزند می‌بخشد، آن هم یك پسر! اسماعیل، اسماعیل، برای ابراهیم، تنها یك پسر، برای پدر، نبود، پایان یك عمر انتظار بود، پاداش یك قرن رنج، ثمره یك زندگی پرماجرا، تنها پسر جوان یك پدر پیر، و نویدی عزیز، پس از نومیدی تلخ.

و اكنون، در برابر چشمان پدر - چشمانی كه در زیر ابروان سپیدی كه بر آن افتاده، از شادی، برق می‌زند – می‌رود و در زیر باران نوازش و آفتاب عشق پدری كه جانش به تن او بسته است، می‌بالد و پدر، چون باغبانی كه در كویر پهناور و سوخته‌ی حیاتش، چشم به تنها نو نهال خرّم و جوانش دوخته است، گویی روئیدن او را، می‌بیند و نوازش عشق را و گرمای امید را در عمق جانش حس می‌كند.

در عمر دراز ابراهیم، كه همه در سختی و خطر گذشته، این روزها، روزهای پایان زندگی با لذت "داشتن اسماعیل" می‌گذرد، پسری كه پدر، آمدنش را صد سال انتظار كشیده است، و هنگامی آمده است كه پدر، انتظارش نداشته است!

اسماعیل، اكنون نهالی برومند شده است، جوانی جان ابراهیم، تنها ثمر زندگی ابراهیم، تمامی عشق و امید و لذت پیوند ابراهیم!

در این ایام، ناگهان صدایی می‌شنود:

"ابراهیم! به دو دست خویش، كارد بر حلقوم اسماعیل بنه و بكُش"!

مگر می‌توان با كلمات، وحشت این پدر را در ضربه آن پیام وصف كرد؟

ابراهیم، بنده خاضع خدا، برای نخستین بار در عمر طولانی‌اش، از وحشت می‌لرزد، قهرمان پولادین رسالت ذوب می‌شود، و بت شكن عظیم تاریخ، درهم می‌شكند، از تصور پیام، وحشت می‌كند اما، فرمان فرمان خداوند است. جنگ! بزرگترین جنگ، جنگِ در خویش، جهاد اكبر! فاتح عظیم‌ترین نبرد تاریخ، اكنون آشفته و بیچاره! جنگ، جنگ میان خدا و اسماعیل، در ابراهیم.

كرپن‌ها، همان روحانیان دین "مهر" بوده‌اند و به دلیل قربانی كردن "گاو" از سوی ایشان، واژهی "قربانی" نیز از همینان برگرفته شده است.

عید قربان ریشه در دوران ماقبل تاریخ بشر دارد. انسان اولیه كه از فهم طبیعت عاجز است، برای به دست آوردن ترحم خدایان دست به قربانی كردن حیوانات و انسان‌ها می‌زند. این رسم نزد همه ملل و ادیان به اسامی مختلف موجود بوده است. این سنت طولانی بشری در اسلام نیز پذیرفته شده است.

در روایات مختلف دینی آمده است كه ابراهیم در سن بالا دارای فرزندی شد كه او را اسماعیل نام نهاد و برایش بسیار عزیز و گرامی بود. اما مدتها بعد، هنگامی كه اسماعیل به سنین نوجوانی رسیده بود، فرمان الهی چندین بار در خواب به ابراهیم نازل شد و بدون ذكر هیچ دلیلی به او دستور داده شد تا اسماعیل را قربانی كند.

او پس از كشمكشهای فراوان درونی، در نهایت با موافقت خالصانه فرزندش، به محل مورد نظر می‌روند و ابراهیم آماده سر بریدن فرزند محبوب خود می‌شود. اما به هنگام انجام قربانی اسماعیل خداوند كه او را سربلند در امتحان می‌‌یابد، گوسفندی را برای انجام ذبح به نزد ابراهیم می‌‌فرستد.

این ایثار و عشق پیامبر به انجام فرمان خدا، فریضه‌ای برای حجاج می‌‌گردد تا در این روز قربانی كنند و از این طریق برای یتیمان و تهیدستان خوراكی فراهم سازند. در این روز همچنین مستحب است كه نماز عید قربان برپا گردد. نماز عید قربان باید در فاصله زمانی طلوع آفتاب روز عید تا ظهر خوانده شود و شامل دو ركعت است.

اولین معنایی كه از عید به ذهن می‌رسد، تغییراتی است كه انسان از ظاهر خود و یا در طبیعت می‌بیند . این آرایش ظاهری همچون پوشیدن لباس نو و آمدن بهار طبیعت به یك معنا عید نامیده شده است .

در روایتی از امیر المومنین علی علیه السلام آمده است كه : هر روزی كه انسان در آن به زشتی آلوده نگردد آن روز عید است چرا كه زشتی مهمترین بستر ظهور نزاع میان آدمیان است و باعث بر هم خوردن آرامش درونی و بیرونی انسان‌ها می‌گردد و این همان چیزی است كه با عید یعنی آرامش و شادمانی منافات دارد .

از سوی دیگر حركت انسان‌ها به سوی علم و معرفت همواره با شادمانی و نشاط توأم است خاصه آن كه وقتی انسان معنای جدیدی كشف میكند ، ابتهاج زائد الوصفی تمام وجود آدمی را در بر میگیرد ، آن لحظه تازه عید نامیده میشود .

معنای دیگری كه از عید عارفان به ما آموخته‌اند، جان باختن و قربانی كردن جان خویش در پای معشوق است. و نماد ظاهری آن ایام حج و عید قربان است كه حیوانی را انسان به عنوان تحفه و هدیه به طرف جایگاه معینی می‌برد تا برای كامل شدن عبادت قربانی كند. مولوی در این معنا گفته است:

خویش فربه می‌نماییم از پی قربان عید                      كان قصاب عاشقان بس خوب و زیبا می‌كشد

كشته شدن در پای محبوب و قربانی كردن خود مهمترین تعریفی است كه مولوی از عید به ما می‌دهد.

در تمامی این تعریف‌ها عید برای انسان مطرح شده است، یعنی ما در شرایط ویژه‌ای احساس مباركی و نو شوندگی داریم . اما به نظر می‌رسد این تازگی قبل از آن كه در رابطه با ما معنی شود در باره تولید كننده این شرایط یعنی خداوند باید معنا شود. چون خداوند "بدیع السموات و الارض است " و خود را با عنوان "فتبارك الله احسن الخالقین" به ما معرفی نموده است . و از سوی دیگر این مباركی در تمامی ملك و ملكوت عالم جاری است، لذا از این خدای بزرگ و مبارك میتوان هر لحظه طعم مباركی را چشید به همین دلیل اگر عیدی است اولاً از آن خداست نه از آن آدمیان، و این معنا با سایر تعاریف آمده در باب عید یك فرق گوهری دارد كه آن محوریت خداست .

قربانی رمز فداكاری و از خودگذشتگی و دادن جان در راه محبوب و حد نهایی تسلیم در برابر معبود است یعنی همچنان كه خون این قربانی را در راه تو ای خالق یكتا بی دریغ می‌ریزم حاضرم بدون هرگونه تعقل در راه دفاع از حریم دین و اجرای فرامین آسمانی تو از جان خود نیز بگذرم و خون خود را تقدیم پیشگاه اقدست نمایم.

پدری پیر و كهنسال با چهره‌ای نورانی و ملكوتی كه آثار عظمت و جلالت روحی از سیمای متین و آرام او نمایان است بر بالین فرزند جوان و خوش سیمای خود ایستاده آستین بالا می‌زند و تیغ برنده‌ای را در پی حكم غیبی الهی بر گلوی فرزند می‌نهد.

فرزند نیز بدون ترس و وحشت و با حالت تسلیم می‌گوید پدر به آنچه مامور گشته‌ای عمل كن كه من هم به خواست خدا از صبركنندگان خواهم بود و سرانجام ابراهیم با موفقیت كامل از این امتحان بزرگ الهی سربلند بیرون آمده و به درجه‌ای از اخلاص و فداكاری در راه خدا می‌رسد كه خداوند می‌فرماید: ذبح عظیمی فدایش كردیم.

لذا خداوند برای بزرگداشت این خاطره توحیدی و اخلاص الهی مقرر فرموده هر سال در موسم حج در وادی منی توسط زوار بیت الله الحرام گوسفند، گاو و یا شتری ذبح گردد تا آن صحنه فوق العاده درخشان چون نوری برای همیشه در تاریخ انسانیت بدرخشد و خاطره ازخودگذشتگی آن دو بنده مخلص (ابراهیم و اسماعیل) سندی برای نمایش شرف و فضیلت آدمیت باشد.

لذا مسلمین در روز عید قربان موظفند با تشكیل مجامع عمومی و برگزاری نماز عید و انشای خطبه شركت عظیم و آسمانی خود را در این عید مبارك به گوش جهانیان برسانند و رعب و ترس از اتحاد و همبستگی خود را در قلب دنیای استكبار و كفر و نفاق بیفكنند.

در روایت‏هاى مكررى نقل شده كه در روز عید اضحى قربانى كنید تا گرسنگان وبیچارگان از خوردن گوشت‏سیر شوند؛ آنان كه روزها بلكه ماه‏ها توان تهیه گوشت ‏براى خانواده خویش را ندارند، در این روز فرخنده كه براى همگان عید است و بسیار خجسته و مبارك است، خوشحال گردند و از خوردن گوشت‏ حلال، بى‏منت، سیر شوند.