نگاهی به برنامه آموزش قرآن کریم در آموزش و پرورش ایران

قرآن، پیام روشن الهی است که همه انسان ها را به راستی و رستگاری دعوت می کند. از صدر اسلام تا کنون، آموزش این پیام جاودانه الهی، از مهم ترین اهداف تعلیم و تربیت در میان مسلمانان بوده است. در کشور ما نیز، به اقتضای جایگاه دین اسلام در فرهنگ مردم ایران و جایگاه ویژه قرآن در اعتقادات دینی، باید آموزش قرآن مورد توجه همگان باشد تا شرایط مساعد برای تحقق اهداف این آموزش فراهم آید. از این رو، درس قرآن در میان درس های گوناگون دوره های تحصیلی، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. نگاهی اجمالی به دستاورد آموزش قرآن در کشور ما نشان می دهد که این دستاورد، نه با اهمیت و جایگاه ویژه قرآن در اسلام تناسب دارد و نه با میزان علاقه و اهمیتی که تمام آحاد مردم برای قرآن کریم قایل هستند. از این رو به دنبال توصیه ها و تأکیدات مکررمقام معظم رهبری در اعتلای آموزش قرآن در آموزش و پرورش، از سال تحصیلی 77 – 76 تلاش های نسبتاً همه جانبه ای در فراهم آوردن زمینه های لازم برای اعتلا و تقویت آموزش قرآن آغاز شد. بدیهی است اهداف آموزش قرآن اولین و مهم ترین امری بود که باید مورد بازنگری و ملاحظه کارشناسانه قرار می گرفت تا بر اساس آن سایر اجزا و ارکان یک برنامه آموزشی مانند: اصول حاکم برآموزش قرآن، سازماندهی منطقی محتوا، روش های مناسب آموزش، تربیت معلم و ارتقای توانایی معلمان قرآن، نظام و شیوه های ارزش یابی، و ویژگی ها و تولید مواد آموزشی و کمک آموزشی، تعیین و تدوین شود.

از مجموعه این امور در ادبیات برنامه ریزی درسی، به راهنمای برنامه درسی تعبیر می شود که متأسفانه درس قرآن تا پیش از چند سال اخیر، فاقد راهنمای برنامه درسی مصوب یا حتی مدونی بوده است. ارائه و بررسی راهنمای برنامه درسی قرآن، مقام و مجال دیگری می طلبد که امید است، در آینده به شیوه ای مناسب به آن پرداخته شود تا فرصت نقد و بررسی آن برای همه دست اندر کاران و علاقه مندان به آموزش قرآن در سراسر کشور فراهم آید. در این مقاله، سعی بر آن است تا با بیان نکات مهم برنامه جدید آموزش قرآن، کلیات این برنامه معرفی شود تا زمینه مناسبی برای طرح مباحث آینده فراهم شود. مهم ترین رویکرد برنامه جدید آموزش قرآن که اهداف و سایربخش های این آموزش را تحت تاثیر خود قرار می دهد، جامعیت آموزش قرآن است ؛ یعنی آموزش قرآن باید به نحوی باشد که از یک سو همه حیطه های یادگیری را شامل شود و به ویژه بر حیطه ی عاطفی که متکفل ایجاد و تقویت انس و علاقه دانش آموزان به قرآن و یا دگیری آن است، تاکید ورزد؛ و از سوی دیگر تمامی موضوعات ضروری آموزش قرآن مانند روخوانی، روان خوانی، صحت قرائت، توانایی درک معنای عبارات و آیات ساده قرآن، آشنایی با معارف انسان سازآن و تدبر در آیات الهی را در حد امکان شامل شود .با توجه به این رویکرد، سه هدف اصلی آموزش قرآن در سه دوره تحصیلی، علاوه بر تقویت انس و علاقه به قرآن کریم و یادگیری آن، عبارت است از توانایی قرائت قرآن در دوره ابتدایی، درک معنای عبارات و آیات ساده در دوره راهنمایی و تدبر در آیات قرآن کریم و آشنایی با شرح و توضیح آن ها در دوره متوسطه. شایان ذکر است که با توجه به جامعیت اهداف آموزش قرآن، در هر یک از سه دوره تحصیلی متناسب با شرایط ذهنی و روحی دانش آموزان، سایر اهداف نیز مورد توجه قرار می گیرد. اینک به اختصار، برخی توضیحات درباره برنامه جدید آموزش قرآن در هر یک از دوره های تحصیلی و برخی از اهم اقدامات انجام شده به منظور تحقق این برنامه، تقدیم خوانندگان محترم می شود.

دوره ابتدایی

هدف های کلی آموزش قرآن دردوره ابتدایی به شرح زیر است:

آشنایی با قرآن کریم به عنوان کلام الهی و کتاب آسمان؛

تقویت انس و علاقه به قرآن کریم و یادگیری آن؛

توانایی روخوانی قرآن به صورت شمرده وآرام از روی مصحف با رسم الخط آموزشی؛

توانایی خواندن آیات کتاب درسی به صورت روان یا آهنگین؛

آشنایی با قواعد ضروری روخوانی قرآن؛

حفظ برخی از سوره های کوتاه کتاب درسی؛

آشنایی با برخی از داستانهای قرآن کریم؛

فراگیری معنای برخی ازکلمات ساده و عبارات کوتاه قرآن؛

تقویت علاقه به شنیدن ، خواندن و فهم معنای آیات قرآن کریم؛

آشنایی با مفهوم برخی از پیام های قرآن؛

شناخت و تقویت استعدادهای دانش آموزان در گرایش های گوناگون آموزش قرآن.

محتوای آموزش قرآن در دوره ابتدایی با توجه به جامعیت آموزش قرآن و اصول حاکم بر این آموزش، که مهم ترین آن جذاب و دلپذیر بودن محتوا و روش های تدریس با تاکید براستفاده ازهنر برای دست یابی هرچه بیش تر به پیامدهای عاطفی آموزش است. محتوای آموزش قرآن در دوره ابتدایی از بخش های زیر تشکیل می شود:

1- استماع سوره ها و آیات کتاب درسی از نوار آموزشی: تلاوت زیبای قرآن از جاذبه های هنری قرآن کریم است که همه افراد را درسنین مختلف به سوی خود جذب می کند. از سوی دیگر در آموزش هایی که به نوعی با آموزش زبان ارتباط دارد، مهم ترین و اولین گام، شنیدن است. شنیدن، سخن گفتن، خواندن و نوشتن مهارت های اصلی زبان آموزی است. از این رو اهمیت شنیدن به عنوان اولین گام آموزش قرآن روشن می شود. بهره گیری از استماع سوره های قرآن، این فرصت را پیش می آورد تا آموزش قرآن قبل از توانایی دانش آموزان در خواندن صامت ها و مصوت ها، آغاز شود. نکته قابل ذکر در آموزش  قرآن این است که استماع تلاوت زیبای قرآن، هم طریقت دارد و هم موضوعیت؛ طریقت دارد زیرا صوت زیبای قرآن فضای شورانگیز و دلپذیری را فراهم می آورد که مملو از خاطرات و معنویت است. این فضا به کلاس قرآن روحانیت خاصی می بخشد و کام و جان کودکان را از حلاوت کلام وحی، آکنده می سازد. شنیدن صوت زیبای قرآن در کلاس درس و فضای یادگیری، انحصار نه چندان مطلوب شنیدن آیات الهی در مراسم خاصی همچون عزا و سوگواری را می شکند و به طور طبیعی، به کودکان می آموزد که صوت زیبای قرآن در همه زمان ها و مکان ها، روح بخش آدمی است و دیگر ایشان هرگاه بهترین نغمات قرآنی را می شنوند، خاطره ناگوار از دست دادن عزیزانشان را به خاطر نمی آورند. همچنین هم خوانی دسته جمعی دانش آموزان به همراه نوارآموزشی موجب شور و شوق آن ها گشته و بهره گیری از گوش که تقریباً درآموزش و پرورش دوره ابتدایی ما به فراموشی سپرده شده است، احیا می شود.

موضوعیت دارد زیرا یکی از هدف های فراموش شده درآموزش های رایج قرآن کریم؛ قرائت به شیوه صحیح و زیبا و با صوت و لحن عربی است. این هدف باید مورد توجه باشد و به تدریج در آموزش قرآن جای خود را باز کند. در این میان، استماع صوت صحیح و زیبای قرآن، بهترین، ساده ترین و عمومی ترین روشی است که امکان دست یابی به این هدف را دراختیارعموم فراگیران قرار می دهد. تولید نوارهای آموزش قرآن همراه کتاب از پایه اول ابتدایی تا پایان دوره متوسطه و استفاده از آن درکلاس درس از برنامه های راهبردی گروه قرآن است که بحمدالله تاکنون در کنار تألیف هر کتاب جدیدی، نوار آموزشی آن نیز تولید شده و دراختیار مدارس قرار گرفته است، تا به عنوان یک وسیله آموزشی، و نه فقط کمک آموزشی، در متن فرآیند یاددهی – یادگیری قرار گیرد.

2- روخوانی آیات قرآن کریم: دانش آموزان برای دست یابی به مهم ترین هدف آموزش قرآن در دوره ابتدایی، از پایه اول تا پایه پنجم، کلمات، عبارات، آیات وسوره های جزء سی ام قرآن کریم را روخوانی می کنند. این فعالیت، بر اساس سوادآموزی فارسی و با استفاده از رسم الخط آموزشی از پایه اول ابتدایی آغاز می شود و تا پایان دوره پنجم ادامه می یابد. روخوانی دانش آموزان از، بخش خوانی کلمات و عبارات به صورت دسته جمعی، آن گاه به صورت فردی با اشاره معلم به صامت ها و مصوت ها و سپس بدون اشاره معلم آغاز می شود و با شمرده خوانی ادامه می یابد تا به خواندن معمولی و روان خوانی برسد. سیر و طول زمانی این مسیر برای دانش آموزان با توجه به استعدادهای آنها متفاوت است. برخی سریعترو برخی آهسته تر این مسیر را طی می کنند. از اصول حاکم برآموزش قرآن، توجه به تفاوت های فردی دانش آموزان و عدم سخت گیری های بی جا نسبت به آنهاست. در آموزش روخوانی، لوحه های آموزشی جایگاه و نقش ویژه ای دارند. این لوحه ها به شیوه هایی که در کتاب های راهنمای معلم پایه های مختلف توضیح داده شده است، استفاده می شود .در فرآیند یاددهی – یادگیری روخوانی قرآن کریم، نقش عمده و فعال برعهده خود دانش آموزان است و آموزگار بیشترین نقش راهنما و هدایت گری را برعهده دارد.