حوزه بصره
دوره نخست
در دوره نخست از حوزه علميه بصره به اصحاب رسول اكرم(ص) و ائمه معصومين(ع) بر مىخوريم كه نور هدايت را در آن سامان پرفروغ نگاه داشتهاند اين دوره از قرن اول تا سوم دوام يافتهاست.
با توجه به تعداد اصحاب امامان شيعه(ع) در بصره بايد حوزه علميه آن را يكى از پر رونقترين حوزههاى حديثى شمرد كه راويان ديگر شهرها براى اخذ حديث به آنجا سفر كرده و روايات ائمه(ع) را از اصحاب دريافت مىداشتند.
البته گرايش به مذهب تشيع در اين شهر حالت تدريجى داشت و هنوز در عصر جعفرى افرادى بودند كه احاديث منقول از رجال اهل سنت را به احاديث امام صادق(ع) ترجيح مىدادند لكن رفته رفته حوزه بصره خود يكى از مهترين مراكز حديثى شيعه گرديد.«محمد بن زكريا بن دينار جوهرى غلابى بصرى» كه حدود 298 هجرى وفات يافته از جمله علماى فقه و حديث اين دوره است كه نجاشى از وى به بزرگى ياد كردهاست.
دوره دوم
دوره دوم حوزه علميه بصره از قرن چهارم آغاز تا قرن هشتم تداوم يافته است.اين حوزه به جهت واقع شدن در راه مكه زائران دانشمند بسيارى را به خود پذيرفته و با علوم اهل بيت آنان را سيراب ساخته است.
«عبد العزيز بن يحيى بن سعيد بصرى» از محدثين قرن چهارم اين دوره است كه فقه و حديث را از علماى عصر خويش فرا گرفت و از محمد بن عطيه اخذ حديث نمود محمد بن ابراهيم بن اسحاق از جمله شاگردان اوست كه مشايخ شيخ صدوق محسوب مىشود.
«شريف ابوطالب مظفر فرزند جعفر بن مظفر علوى سمرقندى بصرى» نيز از دانشمندان قرن چهارم بصره است كه حديث را از«جعفر بن محمد بن مسعود عياشى» و «جعفر بن محمد» به نقل «عمركى بن على بوفكى»روايت مىكند. وى از مشايخ شيخ صدوق (متوفى 381 ق.) است و از سلسله اسانيد كتاب امالى و كمال الدين اوست.
«محمد بن عمرو بن على بصرى» نيز از ديگر محدثين شيعه در قرن چهارم است كه شيخ صدوق از وى روايت نقل مى كند. وى از اكابر فضلاى عصر خويش از جمله ابوالحسن على بن حسن مثنى اخذ روايت كردهاست.
شيخ آقا بزرگ تهرانى در قرن پنجم از نه دانشمند شيعه در بصره ياد مىكند كه شمار آنها در قرن ششم به پنج نفر و در قرن هفتم به سه نفر تقليل مىيابد و در قرن هشتم تنها از دو دانشمند شيعه ياد مىكند و در قرن نهم نامى از عالمان شيعه نيست بدين ترتيب حوزه علميه بصره كه از عصر امامت به فعاليت پرداخته تا قرن هشتم به صورت مداوم به تربيت دانشمندان اسلامى و شيعى همت گمارده است چنانكه برخى از اساتيد شيخ صدوق، نجاشى از اين حوزه بودند و در واقع بايد حوزه بصره را يكى از عمدهترين حوزههاى علميه شيعه در علوم حديثشمرد.
دوره سوم
اين دوره با يك قرن وقفه از سده دهم هجرى آغاز و تا دوره معاصر ادامه مىيابد شيخ آقا بزرگ تهرانى در قرن دهم از يك نفر به نام «محمد تولانى»ياد مىكند و نام ديگرى در اين قرن به چشم نمىخورد. ليكن در قرن يازدهم شمار عالمان شيعه در اين ديار به شش تن مىرسد كه گويا از حوزههاى ديگرى چون«احساء» به اين سرزمين نقل مكان كردهاند و البته دانشمندانى چون «احمد بن عبد الرضا بصرى» نيز در اين قرن به حوزه علميه مشهد و سپس هندوستان مهاجرت كردهاند شيخ آقا بزرگ تهرانى در قرن دوازدهم نيز از پنج عالم شيعى در اين ديار نام مىبرد كه برخى از آنها از بحرين به آنجا آمدهاند.
لازم به ذكز است كه حكيم متاله «محمد بن ابراهيم قوامى شيرازى»معروف به «صدرا» و «صدر المتالهين»در سال 1050 ق. ضمن هفتمين سفر حج كه پياده مىرفت در بصره از دنيا رفته است آرامگاه وى در دورههاى اخير از انظار پنهان مانده است.
