دام های زمان، در تدریس ریاضی

ما معلمان همواره گفته ایم که: " وقت کافی برای تدریس نداریم ." این در حالی است که زمان کافی در اختیار ما بوده است. به نظر می رسد، ما مهارت های لازم را برای تنظیم زمان پیدا نکرده ایم. شاید این عبارت کمی عجیب به نظر بیاید که:فقط عده کمی از مردم به قدر کافی زمان در اختیار دارند. با وجود این، اگر همه مردم بخواهند، می توانند وقت کافی برای انجام کارهای خود پیدا کنند.

اما چنین امری عجیب نیست. مهم ترین وظیفه ما در این زمینه، این است که زمان را جدی بگیریم و برای بهره گیری درست از آن، برنامه ریزی کنیم.

در این مقاله دام های زمان در تدریس معلمان، خصوصاً معلمان ریاضی بررسی شده است:

مکتوب نکردن هدف ها و برنامه ها

بهترین روشی که ما معلمان را قادر می سازد  زمان موجود را سازماندهی کنیم و از آن برای رسیدن به هدف های شخصی و حرفه ای خود استفاده مناسب و بهینه نماییم، برنامه ریزی است. " برنامه ریزی " یعنی: آماده کردن امکانات، منابع و وسایل برای تحقق بخشیدن به هدف ها.

تجربه های به دست آمده در زمینه تدریس نشان می دهند که حتی تلاش برای مکتوب سازی برنامه ریزی زمان ( طرح درس )، ما را یاری می دهد که در اجرای برنامه ها زمان کم تری صرف کنیم. زمان صرفه جویی شده همان زمانی است که برای ما ذخیره می شود.

در کار تدریس، برنامه ریزی در طرح درس روزانه تبلور پیدا می کند و طرح درس روزانه می تواند برای ما مزایای زیر را در بر داشته باشد:

کم کردن فشار ذهنی: طرح درس مکتوب از اشتغال ذهنی بیش از حد می کاهد.

تمرکز: با طرح درس مکتوب، نه تنها کم تر از گذشته دچار آشفتگی در تدریس می شویم؛ بلکه موفق خواهیم شد، کارها را طبق برنامه انجام دهیم.

بررسی کردن: با بررسی نتایج حاصل از کارها و پیگیری این که کدام بخش از کار نگرفته است، بخش انجام نشده را به جلسه بعد موکول می کنیم و به بررسی علل عدم تحقق آن می پردازیم.

مستند سازی: اگر طرح درس های خود را در یک پوشه مجزا نگهداری کنیم، می توانیم از آن ها به عنوان شاهد و مدرک کارهایی که انجام شده است، در موارد خاص، به خصوص در طراحی سؤالات امتحانی و استفاده در سال های بعد کمک بگیریم.

برنامه به روش « LEADS» یکی از راه های ساده و قابل استفاده در مدیریت زمان است و به سادگی این امکان را به وجود می آورد که روزانه با مصرف 8 دقیقه وقت برای برنامه ریزی کارهایی که در طول روز می خواهیم انجام دهیم، زمان بیش تری برای انجام کارهای ضروری خود در اختیار داشته باشیم .

فعالیت ها را فهرست کنید،

زمان مورد نیاز را تخمین بزنید،

زمانی را به کارهای برنامه ریزی نشده تخصیص دهید،

درباره اولویت ها تصمیم بگیرید،

در پایان هر روز، برنامه زمانی پیش بینی شده را برای انجام کارهایتان بازبینی کنید.

تسلط نداشتن بر موضوع تدریس

ریاضیات شاخه های متعددی دارد و برخی از معلمان در شاخه خاصی از آن تجربه و تبحر دارند. بنابر این تدریس آنان در موضوعاتی که بر آن ها تسلط کافی ندارند، سبب می شود، هنگام تدریس زمان زیادی تلف شود؛ خصوصاً هنگامی که درس برای اولین بار تدریس می شود.

برای جلوگیری از این اتلاف وقت، راه حل های زیر ارائه می شوند :

1- خودداری از تدریس موضوعاتی که بر آن ها تسلط کافی نداریم .

2- مطالعه بیش تر برای این که مفهوم برای خود معلم جا بیفتد.در غیر این صورت، آن مفهوم برای دانش آموز نیز جا نمی افتد و معلم مجبور خواهد بود، برای تفهیم بیش تر موضوع، از مثال های متعدد استفاده کند که خود این مثال ها نیز مشکلات دیگری برای دانش آموزان ایجاد می کنند.

3- استفاده از تجربه های دیگران، خصوصاً همکارانی که در آن درس تجربه کافی دارند.

آغاز بَد

مفاهیمی مانند: مجموعه، تابع، حد، مشتق و گراف را که دانش آموزان اولین بار با آن ها آشنا می شوند، چگونه باید تدریس کنیم ؟ یک آغاز بد می تواند زمان زیادی از تدریس را هدر دهد. در حالی که آغازی خوب به ما کمک می کند، در زمان صرفه جویی کنیم . راهبردهایی که برای کلاس های مختلف با استعدادهای گوناگون وجود دارند، باید شناخته شوند و بر حسب موقعیت زمانی و مکانی از آنان استفاده شود.

مثال

در مفهوم سازی برای " حد" ، معلم از حرارت دادن یک میله و اندازه گیری طول آن صحبت می کند و این که هر چه حرارت بیش تر می شود، طول میله افزایش می یابد و... در این مثال، معلم توانسته است یک مفهوم را در زنجیره مفاهیم قبلی دانش آموز وارد کند.

اغلب، تاریخچه ای از روند شکل گیری مفهوم می تواند مفید باشد. انگیزه های شکل گیری مفاهیمی مانند تابع، حد، مشتق و هندسه، می تواند زمینه مناسبی برای یادگیری چنین مفهوم هایی توسط دانش آموز فراهم سازد.

عدم ارائه مفاهیم از ساده به پیچیده

اغلب شکوه هایی که دانش آموزان از نحوه تدریس ما معلمان دارند، به این دلیل است که هنگام تدریس، هنوز یک مفهوم برای آنان جا نیفتاده است، به مثال های مشکل روی می آوریم به حل آن ها می پردازیم و دانش آموز را درگیر محاسبات پیچیده و طولانی می کنیم . در صورتی که باید برای جا انداختن مفاهیم مشکل، از سؤالات ساده تر شروع کنیم.

محاسبه حدود گوناگون، هم ارزی ها، دامنه و برد توابع پیچیده و مشتق گرفتن از آن ها بدون آن که مفهوم آن ها فهمیده شود، از مواردی هستند که زمان زیادی را از دانش آموزان تلف می کنند و نتیجه ای جز خستگی و سردرگمی به بار نمی آورند.

مثال

معلم بدون توجه به این که دانش آموز درک درستی از  ندارد، از وی می خواهد معادله  را حل کند. یا قبل از آشنایی با مفاهیم حد و همگرایی از او می خواهد عبارت  را محاسبه کند. نتیجه آن که بخش زیادی از وقت کلاس صرف مسائلی می شود که اگر نشود هم هیچ مشکلی پیش نخواهد آمد.

ضعف در برقراری ارتباط

برای نفوذ در مخاطب، باید ساز و کارهای یادگیری او را شناخت و با او ارتباط بر قرار کرد. بعضی انسان ها از طریق تصویر و بعضی از طریق شنیدن بهتر یاد می گیرند. اغلب، نشان دادن یک شکل همراه با یک مثال شهودی می تواند، به تفهیم بهتر و بیش تر مطلب کمک کند. اگر ارتباط درستی با دانش آموز بر قرار نشود، زمان زیادی از تدریس صرف آموزش یک مفهوم خواهد شد.

برخی از نمودهای ارتباط صحیح نداشتن با دانش آموز را در زیر می آوریم :

* سخن گفتن با تخته و دیوارها و کف اتاق و سقف، به جای نگاه کردن به دانش آموزان هنگام سخن گفتن؛

* استفاده کردن از برخی جمله ها، نظیر: این مطلب ساده است، بدیهی است، واضح است و ....؛

* نشان ندادن هیجان؛

* دائم به ساعت نگاه کردن؛

* به خاطر نسپردن نام دانش آموزان؛

*  تشویق نکردن دانش آموزان؛

* داشتن رفتار اهانت آمیز و تحقیر کننده .

سپردن کارها به نحو غیر مؤثر

اغلب ما معلمان ترجیح می دهیم، تمام قسمت های آموزش را خودمان انجام دهیم . حتی بعضی از معلمان ترجیح می دهند، تمامی تمرینات را خودشان حل کنند! چرا که معتقدند، دانش آموزان تسلط کافی ندارند و اگر آنان تمرینات را حل کنند، بخشی ازوقت کلاس گرفته می شود. در صورتی که به جای این گونه صرفه جویی ها در زمان، باید راهکارهای دیگری یافت.

در این رابطه می توان به برخی از موارد راهگشا اشاره کرد:

* معرفی یک کتاب تمرین در کنار درس، می تواند زمان زیادی برای آموزش بهتر ذخیره کند. این که بدانیم کدام تمرینات را در کلاس حل کنیم، خود مسأله ای مهم است که از راه تجربه به آن می رسیم . ولی پرداختن به برخی سؤالات و آن ها را بهتر و کامل توضیح دادن و راهنمایی کردن و دادن جواب نهایی به تمرین ها، می تواند در زمان تدریس صرفه جویی کند.

* در مورد حل تمرین ها باید توجه داشت که مدت تمرین کوتاه باشد، و در صورت لزوم با فاصله تکرار شود. کار تمرین به صورت عادی ممکن است کسالت آور شود و اگر مدت آن طولانی نیز باشد، علاقه به مطلب را از بین می برد .

* تأکید بر درستی جواب مسأله باشد، نه بر سرعت به دست آوردن آن.

برخی از بخش های آموزش را می توان به خود دانش آموزان سپرد. کار گروهی و گروه بندی دانش آموزان و سپردن چند نفر به دست یک نفر و یا محول کردن برخی از موارد آموزشی به دانش آموزان برتر، می تواند در کیفیت آموزش تأثیر بسزایی داشته باشد، هر چند این موارد در شروع کار کمی بیش تر از حد معمول وقت کلاس را می گیرد، ولی به مرور به عاملی برای صرفه جویی در وقت تبدیل می شود.

موکول کردن انجام تمرینات به منزل اگر حساب شده نباشد و یا مواردی تکراری داشته باشد، انگیزه کار را از بین می برد. از جمله نکاتی که در حل تمرینات توسط دانش آموزان در منزل باید رعایت شود، استفاده نکردن از حل المسائل های رایج در بازار است. معلم باید به گونه ای بر خورد کند که اثرات منفی این کار برای دانش آموزان روشن شود و آن ها برای حل تمرین ها مجبور به فکر کردن شوند.

بازبینی تکالیف دانش آموزان از موارد مهمی است که زمان زیادی باید صرف آن شود. معلم می تواند بر حسب نوع کلاس، راهبردهای گوناگونی را در این زمینه انتخاب کند. برخی از این راهبردها از این قرارند :

* چند نفر را به تصادف انتخاب کنید، خصوصاً با استفاده از اعداد تصادفی، با کمک ماشین حساب در حضور شاگردان و به بررسی تکالیف آن ها بپردازید.

* هر دانش آموزی که برای حل تمرین پای تخته فرا خوانده می شود، دفتر او هم بازدید شود و حل برخی از تمرین های او کنترل شود.

* از سرگروه ها ( در صورت گروه بندی کلاس ) بخواهیم قبل از آمدن معلم، کار اعضای گروه را کنترل کنند و در بدو ورود معلم گزارش کار را ارائه دهند.

*  دفاتر دانش آموزان جمع شود و در یک زمان، در صورت امکان، خارج از وقت کلاس، ملاحظه شوند.

*  در شروع هر کلاس از تمرینات انجام شده، با یک یا دو سؤال امتحان گرفته شود.

استفاده نکردن از فناوری آموزشی

کسب رفتار جدید، در نتیجه تأثیر متقابل فراگیرنده و محیط او صورت می گیرد. حواس فراگیرنده مسیرهایی هستند که تأثیرات دریافتی شاگرد از محیط خارج را به مغز او می رسانند. معلم جزئی از جهان خارجی فراگیرنده است . بنابر این تنها وسیله ارتباط معلم با فراگیرنده، شاهراه های حواس او هستد. آموزش که فقط بر یک حس ( مثلاًً حس شنوایی ) متکی باشد، خیلی کم اثرتر از آموزشی است که در آن از چند حس استفاده می شود.

وسایل کمک آموزشی، اسباب هایی هستند که روش چند حسی در تدریس ریاضیات را ممکن می سازند. ریاضیات تنها از طریق شنیدن و دیدن فرا گرفته نمی شود، بلکه از طریق حس لامسه و حس بساوایی نیز آموخته می شود.

روش "3H"

این روش بر سه پایه استوار است« Heart» ، « Head» و « Hands» و  H حرف اول این سه کلمه است. « Heart» به معنی قلب یعنی : آموزش صورت نمی گیرد، مگر دانش آموز قلباً راضی به یادگیری آن باشد.

« Head» به معنی سر و مغز، یعنی: آموزش صورت نمی پذیرد؛ مگر آن که دانش آموز از حافظه، چشم، گوش و تمامی حواس خود استفاده کند. بدین منظور می توان از نوارها، نرم افزارهای آموزشی، فیلم های آموزشی و نظایر آن ها بهره جست.

« Hands» به معنی دست ورزی، یعنی این که: دانش آموز خودش مسأله را تجربه کند و برای یادگیری " کاردستی " بسازد؛ مثلاً مسأله خطوط همرأس در مثلث را خودش با مقوا و کش تحقیق کند و یا قضیه فیثاغورث، حجم مخروط ونظایر آن را عملاً بیاموزد.

در رابطه با استفاده از فناوری آموزشی، این موارد می تواند مورد توجه قرار گیرد:

* استفاده از اورهد و طلق شفاف به معلم کمک می کند، با دقت و ظرافت شکل ها را رسم کند و برای بچه ها نمایش دهد.

* استفاده از کتاب های کمک آموزشی و معرفی آن ها به بچه ها، خصوصاً کتاب هایی که در کتابخانه مدرسه موجودند، کمک مؤثری به امر آموزش است.

* استفاده از مجلات تخصصی ریاضی، نظیر رشد آموزشی ریاضی، اطلاعات معلم را به روز می کند و او را از ابزارهای کمک آموزشی جدید مطلع می سازد.

* با استفاده از تجارب دیگران، خصوصاً با حضور در مجامع علمی، می توان به اطلاعات و روش های جدید پی برد.

* اطلاع از تازه های نشر در حیطه کار و موضوع تدریس، توانایی معلم را در زمینه آموزش بالا می برد.

* استفاده از فیلم های آموزشی، خصوصاً فیلم های آموزشی موجود در دانشگاه ها ی کشور و مناطق آموزش و پرورش و مدرسه ها، روند آموزش را تسهیل می کند.

* استفاده از نرم افزارهای ریاضی و آمار در زمینه آموزش ماده درسی مورد نظر، خصوصاً در درس هایی نظیر حسابان و حساب دیفرانسیل، رسم نمودارها و بررسی رفتار توابع و همچنین در درس آمار و مدلسازی واستفاده از نرم افزارهای آماری" Mini tab " و « Excel» و مانند آن ها برای رسم نمودارها و تحلیل آماری، می تواند مفید واقع شود.

بی توجهی به سؤالات دانش آموزان

یک سؤال حساب شده و مناسب می تواند، زمینه ساز یادگیری یک مفهوم باشد. می تواند انگیزه دانش آموز را نسبت به آنچه به او آموزش داده می شود بالا ببرد و همچنین، ذهن کنجکاو او را با مسأله درگیر کند. از فرمایشات معصومین ماست که: " حسن السؤال نصف العلم "؛ نیمی از علم و یادگیری در خوب سؤال کردن است. ولی بعضی از اوقات در ارتباط با موضوع سؤال کردن برخوردهایی در کلاس می شود که ظاهراً برای صرفه جویی در زمان تدریس است. ولی در باطن سرعت آموزش و یاددهی را کاهش می دهد.

استفاده نامناسب از فضای کلاس

فضای نامناسب کلاس می تواند تأثیر منفی بر فراگیری ریاضی بگذارد و از این راه موجب اتلاف وقت دانش آموزان شود. بنابر این معلم می تواند با بهبود محسوس این فضا کمک شایانی به پیشرفت فراگیری محصل بکند.تابلوهایی برای نصب اطلاعیه ها، وسایل آموزشی جالب، کتابخانه کلاسی و... می توانند فضای کلاس را از یکنواختی بیرون آورند و آن را دلپذیرتر و دلچسب تر کنند.

نحوه ارزشیابی از دانش آموزان

ارزشیابی یک فرایند دائمی است؛ بدین معنی که معلم باید همواره مراقب رفتار دانش آموزان در کلاس باشد و پیشرفت آن ها را در نیل به هدف ها و مقاصدی که آموزش تعیین کرده است، زیر نظر داشته باشد.

زمان زیادی از کلاس برای ارزشیابی از آموخته های دانش آموزان صرف می شود. این که بخشی از زمان آموزش را به ارزشیابی از دانش آموزان تخصیص دهیم امری است که بر حسب تجربه به آن می رسیم. اما در این رابطه نکات زیر می تواند در بهبود کار مفید واقع شود:

1- دفعات و چگونگی ارزشیابی از آموخته های دانش آموزان را مشخص کنید.

2- توجه داشته باشید که ارزشیابی زیاد، اهمیت آن را از بین می برد و دانش آموز را نسبت به آن بی توجه بار می آورد.

3- ارزشیابی از امتحان و بررسی نقاط ضعف و قوت دانش آموزان و معلم، به اصلاح ارزشیابی کمک می کند.

4- تنوع در ارزشیابی می تواند شور و شوق به دانش آموزان بدهد.

5- سؤال های سخت، اطمینان و اعتماد به نفس دانش آموز را کاهش می دهد.

6- ارزشیابی دانش آموزان از کار معلم نیز می تواند مشکلات کار او را شناسایی و به او یاری رساند که به رفع این مشکلات بپردازد.

منبع

محمد تقی طاهری

مجله رشد معلم