اسرار صحرای عرفات
امام سجاد (علیه السلام) در حدیثی، اسرارِ اعمال مختلف حج را به شبلى آموخته‌اند؛ از جمله اسرار، اسرار روز عرفه است. به طور معمول شخص حج‌گزار در روز ترویه (روز هشتم ذیحجّه) احرام مى‌بندد كه شب نهم را در سرزمین عرفات بماند تا آن وقوف لازم را كه روز نهم مى‌باشد، درك كند. روز نهم را، از زوال خورشید (ظهر)، باید در سرزمین عرفات بماند و در شب دهم از عرفات به مشعر كوچ نموده و در آنجا بیتوته كند و روز دهم بعد از طلوع آفتاب، از مشعر به طرف منا حركت و كوچ كند. آنگاه كه وارد سرزمین منا شد، قربانى، حلق و رمى جمرات مى‌كند. سرّ حج در این نیست كه انسان، اعمال ظاهرى را ـ چه واجب و چه مستحب ـ انجام دهد.
امیرالمؤمنین (سلام الله علیه) فرمودند: مى‌دانید وقتى زائر و انسان حج‌گزار احرام بست، چرا باید به عرفات رود و بعد بیاید كعبه را طواف كند؟ براى آن كه عرفات خارج از مرز حرم است و اگر كسى میهمان خدا است، ابتدا باید به بیرون دروازه رود و آنقدر دعا و ناله كند تا لایق ورود به حرم شود بعد در عرفات، هم شب و هم روز، به خصوص روز عرفه، دعاى مخصوصى است. و دعا جزء فضائل برجسته و وظائف مهم روز عرفه در سرزمین عرفات است؛ چرا كه اگر كسى روز نهم ذیحجّه در عرفات نباشد نیز از فضائل برجسته آن روز، خواندن دعاى عرفه سالار شهیدان حسین بن على (علیهماالسلام) مى‌باشد.(1)
زائر ابتدا باید در خارج از محدوده حرم، آنقدر دعا كند و خود را تزكیه و تطهیر نماید تا لایق ورود به مرز حرم شود؛ از این جهت گفته‌اند كه قبل از طواف، باید به بیرون دروازه؛ یعنى عرفات رود؛ مثل این كه اگر میهمانى بخواهد بر بزرگى وارد شود، اول باید در قسمت ورودى در؛ اجازه ورود بگیرد آنگاه به محضر وارد شود. حاجیان در روز نهم، به سرزمین عرفات مى‌روند، در آنجا تضرّع مى‌كنند، دعا مى‌خوانند و اجازه ورود به حرم را از خدا مسألت مى‌كنند آنگاه كه لیاقت یافتند، وارد محدوده حرم مى‌شوند.
عرفات پنج سرّ دارد كه در حدیث شبلى آمده است:
1ـ وقوف در عرفات به این معنا است كه انسان به معارف الهى واقف، عارف و آگاه شود. بداند كه خداوند به همه نیازهاى او واقف است و براى رفع همه نیازمندی‌هاى او توانا است. خود را به خدا بسپارد و احساس كند كه بنده او و محتاج به او است تا تنها او را اطاعت كند. اگر بنده‌اى مطیع و پیرو خدا شد، از همه چیز و همه كس بى نیاز است؛ چرا كه سرمایه وسیله هر بى نیازى است (و طاعتهُ غِنًى.)(2) پس كسى كه در عرفات ایستاده، باید از معرفت طرفى ببندد.
2ـ باید عارف بشود كه ذات اقدس الهى به صحیفه قلب او و به درون او و رمز و راز او آگاه است، زائر باید در سرزمین عرفات آیه شریفه: «و ان تجهر بالقول فانّه یعلم السرّ و أخفى»(3) را درك كند.
خداوند متعال مى‌فرماید: پروردگار شما، از هر كارى كه انجام مى‌دهید، از هر چرخى كه مى‌زنید و از هر سرّى كه در درون خود دارید، آگاه و مستحضر است. حرف آشكار و راز نهانى شما را مى‌داند و آنچه را كه پوشیده است و حتّى احیاناً براى خود شما روشن نیست و بطور ناخودآگاه در زوایا و شیار مغز و قلب و روح شما عبور مى‌كند مى‌داند.
خلاصه آن كه انسان باید عارف شود كه خداوند متعال بر صحیفه قلب او احاطه كامل دارد. اگر آدمى بداند كه قلب او در محضر و در مشهد حق است، همانطورى كه گناه با زبان، دست و پا مرتكب نمى‌شود، گناه خیالى و فكرى هم نخواهد داشت و آرزوهاى باطل به خود راه نخواهد داد. همانگونه كه حرف باطل بر لب ندارد و به كسى بد نمى‌گوید، بدىِ كسى را در دل نیز نمى‌طلبد. و بالاخره همانگونه كه بدن خود را تطهیر مى‌كند، قلبش را نیز از خاطرات آلوده پاك مى‌سازد.
3ـ شایسته است كسى كه در سرزمین عرفات بسر مى‌برد، از جبل الرّحمه بالا رفته و دعاى خاص آن را بخواند. سالار شهیدان حسین بن على (علیهماالسلام) در قسمت چپ آن كوه رو به كعبه ایستاد و آن دعاى معروف را خواند. راز و سرّ بالا رفتن از جبل الرّحمه، این است كه بداند خداوند متعال بر هر زن و مرد مؤمن رؤوف و رحیم است. ولىّ هر مرد و زن مسلمان است. گرچه ولایت خداوند متعال تكوینى است و او ولىّ كلّ است؛ «هنا لك الولایة لله الحق»(4) و اگر چه رحمت خداوند متعال فراگیر است؛ «رحمتى وسعت كلّ شىء»، اما آن، ولایت و رحمت عامّ است و در كنار این ولایت و رحمت عامه، رحمت خاصّ و ویژه نیز دارد كه براى همه نیست؛ «رحمتى وسعت كلّ شىء، فسأكتبها للّذین یتّقون»(5) در بخش اول آیه مشخص فرمود كه رحمتش فراگیر است؛ (رحمتى وسعت كلّ شىء) و در بخش دوّم بیان كه رحمتش به سود متّقین است (فَسَأكتبها لِلذینَ یَتَّقوُن) فرمود: بر خود لازم كرده‌ام كه رحمت خاص را شامل متّقین سازم؛ چرا كه «كتَبَ ربّكم على نفسه الرحمة»(6)؛ خداوند متعال رحمت را بر خود لازم كرده است. از مجموع دو آیه، استفاده مى‌شود كه خداوند متعال بر خود لازم كرده است رحمت خاص را به پرهیزكاران دهد.
بالاى جبل الرحمه رفتن آدمى را به این سرّ و راز و رمز، آشنا و عارف مى‌كند(7) كه خداوند متعال رحمت و ولایت خاصّى دارد بر مرد و زن با ایمان و مسلمان. طبیعى است كه وقتى به این سرّ مزیّن شد، نسبت به زن و مرد مؤمن رحمت خاص دارد و به آنان ولایت مخصوص پیدا مى‌كند و در رفتار، گفتار و نوشتار خود، این سرّ را پیاده مى‌كند.
4ـ در سرزمین عرفات، منطقه‌اى است به نام «نَمِره» كه با علامت‌هایى مشخص شده است. فرزند رسول خدا بر تخته سنگى از این كوه ایستاده و خطبه معروف عرفات را خواندند. در این كوه قبّه‌اى بنام قبه حضرت آدم قرار دارد كه نماز گزاردن در آنجا مكروه است و حسین بن على (علیهماالسلام) در دامنه این كوه دعاى عالیه مضامین روز عرفه را با چشمى اشكبار خواندند. (فاكهى، اخبار مكه). به فرموده امام سجاد (علیه السلام) وقتى به این منطقه از عرفات رسیدید، راز و رمزش این است كه بگویید:
«خدایا! به چیزى(8) امر نمى‌كنم مگر آن كه قبلا خودم به آن عمل كنم و مؤتمر باشم و از چیزى نهى نمى‌كنم مگر آن كه قبلا خودم از آن منزجر باشم.»
هر انسان مسلمانى وظیفه دارد امر به معروف و نهى از منكر كند. امر به معروف و نهى از منكر، یك حكم فقهى دارد و یك سرّ. حكم فقهى آن، این است كه عالم به حكم شرعى، اگر دید كسى از روى علم و آگاهى و از روى قصد و عمد حكمى را رعایت نمى‌كند، باید او را راهنمایى كند. بدیهى است امر به معروف و نهى از منكر غیر از تعلیم، موعظه و ارشاد است.(9)
امر به معروف و نهى از منكر جنبه ولایت و امریّت دارد، گرچه ممكن است در بعضى از موارد، مصداق تعلیم، ارشاد و یا موعظه قرار گیرد ولیكن حقیقت امر به معروف و نهى از منكر از عناوین یاد شده جدا است.
در امر به معروف و نهى از منكر لازم نیست خود انسان درون پاك داشته باشد و یا متّصف به عدالت گردد. عدالت شرط امر به معروف و نهى از منكر نیست بلكه علم، آگاهى و احتمال تأثیر، از شرایط آن مى‌باشد. اما با این همه، در سرزمین عرفات راز و رمز امر به معروف و نهى از منكر، به عدالت برمى‌گردد؛ یعنى انسانى كه آمر است باید قبلا مؤتمِر باشد. انسانى كه ناهى و زاجر است قبلا باید منتهى و منزجر باشد و بگوید: خدایا! آنچنان توفیقى بر من عنایت كن كه هر چه را به دیگران، به عنوان «امر به معروف» امر مى‌كنم، ابتدا خود بدان عمل كرده باشم و از امر و نهى مى‌گویند گناه انجام نشود اما در موعظه اهتمام بر این است كه انجام دهنده گناه و تارك فریضه هدایت شود.
بنابراین امر به معروف و نهى از منكر متوجه «قبح فعلى» است و ارشاد و موعظه متوجه «قبح فاعلى» است.
5ـ منطقه وسیعى است در عرفات كه با علامت‌هاى خاصّى به عنوان «نَمِرات» مشخص شده است. حضرت سجاد(علیه السلام) فرمود: روز نهم كه وارد سرزمین عرفات شدى و به این منطقه وسیع رسیدى، سرّش آن است كه آگاه باشى این سرزمین، سرزمینِ شهادت، معرفت و عرفان است و مى‌داند كه چه كسانى بر روى آن گام مى‌نهند و با چه انگیزه‌اى آمده‌اند و با چه انگیزه‌اى برمى‌گردند! گذشته از آن كه خدا و فرشتگان هم شاهدند. خداوند ـ تعالى ـ این منطقه و این سرزمین را شاهد اعمال شما قرار داد؛ بطورى كه خوب مى‌داند شما چه مى‌كنید. زمین‌هایى كه زیر پاى زائران بیت خداوندى است، كاملا مشخص است كه زائر، حاجى و معتمر به چه نیّت آمده و با چه نیّت باز مى‌گردد.
پی‌نوشت‌ها:
1ـ كافى، ج4، ص224/ وسائل الشیعه، طبع جدید، ج11، ص225/ شعب الایمان، ج3، ص468 .
2ـ دعاى كمیل .
3ـ طه: 7 .
4ـ كهف: 44 .
5 ـ اعراف: 156.
6ـ انعام: 54 .
7ـ جبل الرّحمه، تقریباً در انتهاى عرفات قرار دارد به طول تقریبى 300 متر و مستقل و از كوه‌هاى اطراف مى‌باشد. بر بالاى این كوه نمازگاه ابراهیم (علیه السلام) و پیامبر (صلی الله علیه و آله) بوده است.
8 ـ اصول كافى، ج4، ص245.
9ـ فرق بین «امر به معروف و نهى از منكر» و «موعظه و ارشاد» آن است كه حوزه مأموریت امر به معروف و نهى از منكر «عمل» است و حوزه مأموریت موعظه و ارشاد «انجام دهنده عمل».
منبع:
برگرفته از كتاب عرفان حج، آیة‌الله جوادی آملی .
