مقام ابراهیم نماد قیام لله
از آیه كریمه: وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلّىً... .(1) استفاده مىشود، محل نماز طواف باید از مقام ابراهیم اتخاذ شود و آیه كریمه با كاربرد ... مِنْ مَقامَ إبْراهیمَ ... بیش از این بیان نمىكند كه محل نماز باید برگرفته از مقام ابراهیم باشد. و بدین ترتیب مقام در نماز طواف موضوعیت پیدا مىكند، در هر جا كه قرار گرفته باشد، خواه در جوار كعبه؛ مانند گذشته و چه با فاصله كعبه مانند زمان حاضر. همانگونه كه حضرت صادق علیهالسلام براى اثبات خلفیت به همین آیه مباركه استناد كرده است:
«لَیْسَ لاِءَحَدٍ أَنْ یُصَلِّیَ رَكْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ إِلاَّ خَلْفَ الْمَقَامِ لِقَوْلِ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ: ... واتّخِذُوا مِنْ مَقامِ إبراهِیمَ مُصلًّى... فَإِنْ صَلَّیْتَهُمَا فِی غَیْرِهِ فَعَلَیْكَ إِعَادَةُ الصَّلاةِ»(2) ؛ «براى احدى جایز نیست دو ركعت نماز طواف را جز پشت مقام ابراهیم بخواند، به دلیل گفتار خداوند بزرگ: از مقام ابراهیم نمازگاه برگزینید، پس اگر در غیر این مكان، این نماز را خواندى باید آن را اعاده كنى.»
و امّا دلیل بر این كه «خلف مقام هر كجا قرار گرفته باشد» براى نماز موضوعیت دارد، روایتى است كه كلینى از ابراهیم بن ابى محمود نقل كرده كه گفت: از حضرت رضا (علیهالسلام) پرسیدم: آیا دو ركعت نماز طواف را پشت مقام ابراهیم، همین جایى كه امروزه قرار دارد، بخوانم یا جایى كه در زمان پیامبر خدا (صلىاللهعلیهوآله) قرار داشته است؟ حضرت در پاسخ فرمود: همان جایى كه امروزه قرار دارد؛ «قُلْتُ لِلرِّضَا علیهالسلام : أُصَلِّی رَكْعَتَیْ طَوَافِ الْفَرِیضَةِ خَلْفَ الْمَقَامِ حَیْثُ هُوَ السَّاعَةَ أَوْ حَیْثُ كَانَ عَلَى عَهْدِ رَسُولِ اللهِ صلىاللهعلیهوآله، قَالَ: حَیْثُ هُوَ السَّاعَةَ.»(3)
مقام ابراهیم نماد قیام لله
از بعد فقهى مسأله كه بگذریم، فلسفه این حكم نیز شایان تأمل است، مناسك حج سراسر تكرار و تمرینى است از آنچه ابراهیم خلیل (علیهالسلام) و خاندان او، چهار هزار سال قبل در این مكان مقدس تاریخى، با تأسیس امّالقراى اسلام و بناى كعبه، قبله موحدان، انجام دادهاند، از طواف و نماز و زمزم و صفا و مروه گرفته تا عرفات و منا و قربانى و رمى جمرات و دیگر اعمال و مناسك كه هر یك تذكارى است از خاطرات ابراهیم و اسماعیل و هاجر كه در جوار بیت عتیق بنیان مكتب توحید را نهادند و نسلى را پىافكندند تا در آینده جهان، پرچمدار آیین جهانى توحید در لواى شریعت والاى احمدى (صلىاللهعلیهوآله) باشند و ادامه دهند: سیره و سنت ابراهیم و خاندانش را كه در آن كویر سوزان و وادى انقطاع، از هرچه جز خدا بود دل بریدند تا «امامت» خلق را به عهده گیرند و شایسته حمل بار امانت الهى شوند و از آنچه رنگ شرك و طغیان و جهل و جور است تبرّى جویند.
راز این كه به نماز پشت مقام ابراهیم تأكید شده، همانا تأسى به خلیلالله و قدم جاى قدم او نهادن است. البته نه تنها در این نماز بلكه در همه عرصههاى حیات توحیدى. قیام در مقام ابراهیم در حقیقت «قیام لله» است؛ یعنى: بپا خاستن براى خدا و استقامت در راه تحقق آیین توحید و نفى شرك و ستم و طغیان در هر عصر و براى هر نسل و این قیام تا بدانجا اهمیت یافت كه وارث ابراهیم خاتمالنبیین (صلىاللهعلیهوآله) مأمور شد مردم را به یك موعظه اندرز دهد و آن قیام للهِ بود:
قُلْ إِنَّمَا أَعِظُكُمْ بِوَاحِدَةٍ أَنْ تَقُومُوا للهِِ...(4) به عبارت دیگر: حج كه حركتى است پر راز و رمز و پیام خود را با حركت و سكون بیان مىدارد و با شیوه نمادین ابلاغ مىكند دعوت به قیام است همانگونه كه كعبه مشرّفه «قیاماً لِلنّاس» و عامل پابرجایى مردم است و قیام در مقام ابراهیم تذكارى است از قیام و پایدارى بانى كعبه توحید و قبله موحدان كه در عصر تاریك بتگرى و بتگرایى، قهرمانانه بر بتهاى صامت و متحرك شورید و آتش نمرودى را در این راه به جان خرید و خانه توحید را بنیان نهاد و در یك آزمایش بزرگ و عارفانه و با قربان كردن اسماعیل، اوج شیدایى در برابر معبود را متجلّى ساخت و این درسى شد براى همه رهروان توحید و سالكان راه ابراهیم كه چگونه براى خدا قیام كنند و در توحید ذوب شوند و از آنچه رنگ شرك و دوگانه‌پرستى دارد بگریزند تا امام خلق باشند! پس حج ابراهیمى بدون قیام پشت سر ابراهیم خلیل علیهالسلام و نهادن قدم جاى قدم آن قهرمان توحید مفهوم ندارد. جالب آنكه فقه شیعه نماز در مقام ابراهیم را به استناد صریح آیه كریمه قرآن و روایات صحیح الزامى مىداند و این دقیقاً با فرهنگ تشیع همخوانى دارد كه ولایت و برائت را در درون مىپرورد و قیام براى خدا و استقامت در برابر طاغوتهاى هر زمان و پرخاشگرى در برابر ستمگران را در متن تعالیم خود به ویژه در مناسك حج، كه یك عبادت با مفاهیم اجتماعى ـ سیاسى است، جاى مىدهد.
پی‌نوشت‌ها:
1. بقره: 125 .
2 . التهذیب، ج5، ص137 .
3 . تهذیب، ج5، ص135؛ كافى، ج10، ص282 .
4 . سبأ: 46 .
فراوری توسط مهری هدهدی
