تاریخچه مقام ابراهیم (علیه السلام)
مقام ابراهیم یكى از «آیات بینات» الهى است و نماز طواف نزد مقام، داراى فلسفه عمیق اعتقادى، اجتماعى و تاریخى است و به همین دلیل در فقه اسلامى به ویژه فقه امامیه، نماز طواف در حج و عمره جز پشت مقام ابراهیم یا نزدیك آن پذیرفته نیست؛ چنانكه آیه كریمه: وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِیمَ مُصَلّىً...(1) بیانگر است و روایات نیز به تبیین و تشریح آن پرداخته و فقهاى عظام بدان فتوا دادهاند. در این نوشتار نگرشى گذرا داریم به پیشینه این سنگ تاریخى و فلسفه نمازِ طواف در جوار مقام و پارهاى احكام و دیدگاههاى فقهى آن.
مقام و ریشه تاریخى آن
مقام (به فتح میم) در لغت به معناى محل قیام و جاىِ ایستادن است و در اینجا مقصود همان سنگى است كه ابراهیم خلیل (علیهالسلام) هنگام بناى كعبه بر آن ایستاد و با دستیارى اسماعیل (علیهالسلام) عَلَم كعبه را برافراشتند و به روایتى، سنگى كه حضرت ابراهیم پس از بناى كعبه بر آن ایستاد و آهنگ حج داد و مردم را فراخواند تا به طواف بیت عتیق بیایند و هنگام ایستادن اثر پاى او بر آن سنگ نقش بست.
آثار و اسناد تاریخى نشان مىدهد كه مقام ابراهیم در تاریخ پیشینهاى گسستناپذیر دارد. جناب ابوطالب عموى گرامى پیغمبر (صلىاللهعلیهوآله) در شعرى به این موضوع اشاره كرده و مىگوید:
و موطىءُ ابراهیم فی الصخر رطبة على قدمیه حافیاً غیر ناعل
«اثر پاى ابراهیم در این سنگ پابرجاست آنگاه كه با پاهاى برهنه و بدون كفش بر آن ایستاد.»
از برخى روایات استفاده مىشود كه مقام ابراهیم (علیهالسلام) از سنگهاى بهشتى است؛ مانند «حجرالأسود» و «حَجَر بنىاسرائیل» و در برخى روایات آمده است كه چون آدم (علیهالسلام) به بناى كعبه مأمور شد، كوه ابوقبیس صدا زد: «اى آدم، امانتى نزد من است، یكى حجرالأسود و دیگرى مقام ابراهیم و آدم آن دو را گرفت و در موضع خود در دیوار كعبه نهاد.»
مشخصات مقام
مقام ابراهیم، آنگونه كه توصیف كردهاند، سنگى است از نوع مرمر، به رنگ سفید مایل به زردى و سرخى، به شكل مكعب، با مساحت حدود یك ذراع در یك ذراع (حدود 40 × 40 سانتىمتر و یا 36 × 36 سانتىمتر) با ارتفاع بیست سانتىمتر كه با پوشش از ورق طلاى خالص اطراف آن بسته شده و جاى دو پا در وسط آن دیده مىشود كه بر اثر تماس دست زائران، اثر دقیق پاها و انگشتان آن مشخص نیست و تنها دو حفره بر جاى مانده است.
این سنگ بر پایهاى از سنگ مرمر با قطر 36 سانتىمتر قرار گرفته و با اتصالاتى از طلا بدان مهار گردیده است. مقام در داخل مقصورهاى از شیشه، از نوع كریستال قرار گرفته و بالاى آن قبهاى كوچك است و هلالى بر فراز آن نصب گردیده است. ارتفاع این بنا از كف زمین به سه متر بالغ مىگردد. مقام در ضلع شرقى كعبه، تقریباً مقابل درِ كعبه مستقر است و كسى كه رو به مقام بایستد كعبه و درِ خانه را پیش روى دارد. مقام ابراهیم علیهالسلام مورد توجه و احترام عمومى زائران از هر فرقه و مذهب مىباشد. هر چند در مورد نماز پشت مقام اختلاف نظریههاى فقهى وجود دارد.
پیشینه مقام ابراهیم (علیه السلام)
هر یك از مشاعر و مناسك حج را پیشینهاى است كه نشان مىدهد رمز و راز این مشاعر و مناسك، فراتر از آن چیزى است كه در بدو امر جلب نظر مىكند؛ از اینرو خداوند حج را مشتمل بر «آیات بینات» خوانده است: فِیهِ آیَاتٌ بَیِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِیمَ...(2) از جمله این آیات روشن و روشنگر، مقام ابراهیم است كه تخصیص به ذكر داده شده. مقام هر چند به ظاهر بیش از قطعه سنگى نیست كه اثر پاى انسانى بر آن نقش بسته است، اما از نظر تاریخى این سنگ ویژگى خاص دارد و از آن مهمتر بُعد معنوى آن است كه با این آیات نمادین تبیین مىگردد.
نقطه آغازینِ مقام، چنانكه در روایتى از امام صادق علیهالسلام نقل شده، بدینگونه است: «هنگامى كه خداوند به ابراهیم وحى كرد اعلام حج كند، سنگى را كه جاى پاى ابراهیم بر آن است، گرفت و در كنار خانه كعبه، درست مقابل موضع كنونى مقام نهاد و بر آن ایستاد و با صداى بلند فرمان الهى را اعلام نمود و همین كه ابراهیم لب به سخن گشود، آن سنگ تحمل وى را نداشت و دو پاى او در آن فرو رفت. سپس ابراهیم پاى خود را به سختى از آن سنگ بیرون كشید. با مرور زمان، وقتى ازدحام مردم موجب مشقت و زحمت زائران بیت شد، آن سنگ را از جاى پیشین به محل كنونى (با فاصله 26 ذراع و نیم، تقریباً سیزده متر، از خانه كعبه) منتقل كردند تا مطاف براى زائران خلوت شود و بدینگونه بود تا خداوند حضرت محمد (صلىاللهعلیهوآله) را به رسالت برانگیخت و آن حضرت مقام را به همان محلى برگرداند كه ابراهیم نهاده بود و بدینگونه بود تا پیامبر رحلت نمود و در زمان ابوبكر و اوایل خلافت عمر نیز بدین منوال بود تا این كه عمر دستور داد به جهت ازدحام زائران مقام به جاى قبلى برگردانده شود... .»(3)
از برخى روایات استفاده مىشود كه مقام ابراهیم (علیهالسلام) از سنگهاى بهشتى است؛ مانند «حجرالأسود» و «حَجَر بنىاسرائیل»(4) و در برخى روایات آمده است كه چون آدم (علیهالسلام) به بناى كعبه مأمور شد، كوه ابوقبیس صدا زد: «اى آدم، امانتى نزد من است، یكى حجرالأسود و دیگرى مقام ابراهیم و آدم آن دو را گرفت و در موضع خود در دیوار كعبه نهاد.»(5)
پی‌نوشت‌ها:
1. بقره: 125 .
2. آلعمران: 97 .
3. عللالشرایع، ص423 .
4 . تفسیر عیاشى، به نقل از مقاله میقات عربى، شماره 9، ص192 .
5 . میقات عربى، همان، از قصصالأنبیاى قطب راوندى.
فراوری توسط مهری هدهدی
