تعدد مشرق و مغرب در قرآن

و به آن گروهى كه پیوسته تضعیف مى‏شدند، [بخشهاى‏] باختر و خاورى سرزمین [فلسطین‏] را- كه در آن بركت قرار داده بودیم- به میراث عطا كردیم. و به پاس آنكه صبر كردند، وعده نیكوى پروردگارت به فرزندان اسرائیل تحقق یافت، و آنچه را كه فرعون و قومش ساخته و افراشته بودند ویران كردیم.

رَبُّ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا بَیْنَهُمَا وَرَبُّ الْمَشَارِقِ(صافات/5)

پروردگار آسمانها و زمین و آنچه میان آن دو است، و پروردگار خاورها.

فَلَا أُقْسِمُ بِرَبِّ الْمَشَارِقِ وَالْمَغَارِبِ إِنَّا لَقَادِرُونَ(معارج/40)

[هرگز،] به پروردگار خاوران و باختران سوگند یاد مى‏كنم كه ما تواناییم،

حَتَّى إِذَا جَاءنَا قَالَ یَا لَیْتَ بَیْنِی وَبَیْنَكَ بُعْدَ الْمَشْرِقَیْنِ فَبِئْسَ الْقَرِینُ(زخرف/38)

تا آن گاه كه او [با دمسازش‏] به حضور ما آید، [خطاب به شیطان‏] گوید: «اى كاش میان من و تو، فاصله خاور و باختر بود، كه چه بد دمسازى هستى!»

رَبُّ الْمَشْرِقَیْنِ وَرَبُّ الْمَغْرِبَیْنِ(رحمن/17)

پروردگار دو خاور و پروردگار دو باختر.

قبل از پرداختن به تفسیر آیات، توضیح یك مطلب ضرورت دارد:

كره زمین، دارای دو قطب مغناطیسی است كه شمال و جنوب خوانده می‌شود. از طرف دیگر، چون زمین دارای دو حركت وضعی (به دور خود) و انتقالی (به دور خورشید) است، به نظر می‌آید كه خورشید صبحگاهان از یك طرف خارج می‌شود و كم كم بالای سر ما می‌آید و سپس شامگاهان در طرف دیگر فرو می‌رود. در عرف مردم و اصطلاح علمی آن طرف كه خورشید طلوع می‌كند، «شرق» و آن طرف كه خورشید غروب می‌كند، «مغرب» نامیده می‌شود.

نكته یاد شده ظاهر قضیه است. با دقت عقلی و علمی ثابت می‌شود كه زمین مشرق‌ها و مغرب‌های متعدد دارد. برخی از دلایل نكته اخیر عبارتند از:

1. چون زمین به شكل كره است و به دور خورشید حركت می‌كند در هر نقطه زمین یك مشرق و مغرب و اثر طلوع مكرر خورشید پیدا می‌شود.

2. خورشید در هر روز در ساعت معین طلوع و غروب می‌كند كه با ساعت طلوع و غروب روز قبل و بعد متفاوت است. بنابراین، به تعداد روزهای سال مشرق و مغرب داریم.

3. برای هر انسانی شش جهت متصور است، پس طلوع و غروب، با توجه به جایگاه هر كس، متفاوت است.

نتیجه: در ظاهر یك مغرب و مشرق بیش‌تر نیست، ولی در واقع مشرق‌ها و مغرب‌های متعدد وجود دارد. بنابراین، تعبیر به مشرق و مغرب (بقره / 115) یا مشارق و مغارب (معارج / 40) با مبانی علمی منافی نیست.

در مورد آیه یاد شده در پرسش «رب المشرقین» و رب المغربین» (الرحمن / 17) چند احتمال تفسیری داده شده است.

1. مقصود از مغرب، مغرب تابستان و زمستان و مقصود از دو مشرق، مشرق تابستان و زمستان است كه با همدیگر متفاوتند، چنان كه حضرت علی(ع) در این باره می‌فرماید: «مشرق تابستان و زمستان هر كدام بر حد خود است»[1]

توضیح این كه: مشرق ها و مغرب های متعددی وجود دارد، ولی نهایت آنها در تابستان و زمستان است، زیرا در دوران آغاز تابستان و زمستان خورشید به حداكثر و حداقل اوج خود می‌رسد. كه از آنها به مدار شمالی و جنوبی تعبیر می شود و مدارهای دیگر در بین او دو قرار دارند. بنابراین، چون مشرق ها و مغربها بین این دو جای دارند. در این آیه واژه «المشرقین و المغربین» به صورت مثنی به كار رفته است.

2. مقصود از دو مشرق و دو مغرب، مشرق و مغرب خورشید و ماه است. طبق این تفسیر، چون ماه و خورشید هر كدام طلوع و غروب خاص خود را دارند، واژه مثنی به كار رفته است.

3. مقصود از مشرقین پیامبر اكرم(ص) و امیرالمؤمنین(ع) هستند. و مراد از مغربین امام حسن(ع) و امام حسین(ع). این مطلب بیان باطن یا تأویل آیه است كه در طلوع اسلام پیامبر(ص) و علی(ع) بودند و امام حسن و امام حسین(ع) در دوره غروب اسلام اصیل از صحنه جامعه.(2)

برای آگاهی بیشتر ر.ك:

1. پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، محمد علی رضایی اصفهانی، ص 191 ـ 195.

2. تفسیر نمونه، مكارم شیرازی، ص 120 و 121.

3. مجمع البیان، علامه طبرسی، ذیل آیه.

1. نورالثقلین، هویزی، نوشته التاریخ العربی، ج 7، ص 213.

2. پرسمان، دی 1382، شماره16، با تصرف