تنفّس عالمانه

(حیات علمی آیت الله اصفهانی)

شکوه مرجعیّت

مرحوم آیت الله حاج سید ابو الحسن اصفهانی رحمة الله علیه یکی از بزرگترین علماء و مراجع شیعه در قرن اخیر است که متجاوز از سی سال در رأس حوزه نجف از اساتید بزرگ فقه و اصول بود. سراسر حیات این عالم بزرگوار آمیخته با طلب علم و تحصیل فضائل بوده است. وی از همان دوران کودکی، کسب علم و معنویّت را آغاز نمود و پس از گذراندن درس‏های مقدماتی در زادگاه خود (روستای مدیسه لنجان) به حوزه علمیه اصفهان که در آن عصر، از حوزه‏های مهم شیعی به شمار می‏رفت، عزیمت نمود. پس از سال ها مجاهدت علمی در اصفهان برای تکمیل آموخته های خود به سوی عراق رهسپار گردید. در حوزه نجف با کسب فیض از محضر اساتید بزرگی چون آخوند خراسانی و سید یزدی در  شمار مراجع بزرگ و دوراندیش تشیّع درآمد. آیت الله اصفهانى داراى ذوقى سلیم و فهمى نیكو و نظرى صائب در استنباط و درك احكام و مسائل شرعى بود و همین خصوصیّت او را در مجالس ‍ علمى زبانزد اهل دانش نموده بود. ژرف نگرى سید و تأمل و تعمق بسیارش ‍ در مسائل علمى ستودنى بود. جولان فكرى و پژوهش بسیار او در جوانب هر مسأله باعث مى شد كه در یك موضوع ، نظریّات گوناگونى در طول زمان ، ارائه نماید و در مسائل پیچیده فقهى به گره گشایى بپردازد. با این همه تا مدت هاى طولانى حلقه درس او را شاگردانى اندك تشكیل مى دادند.(1)

پس از اینكه میرزا محمد تقى شیرازى(1337ق) ، مرجع تقلید شیعیان مردم را در مسائل احتیاطى خویش به وى ارجاع داد، آوازه اش بالا گرفت و روز به روز بر عدد شاگردانش افزوده مى شد، تا جایى كه پس از درگذشت آیة الله سید محمد كاظم یزدى (1337 ق ) حوزه درسش ، پررونق ترین مجمع علمى در میان مجامع علمى آن روزگار گردید. پس از درگذشت آیة الله میرزا محمد تقى شیرازى (1328 ق ) و آیة الله شریعت اصفهانى (1339 ق ) سه نفر از علماى بزرگ نجف به عنوان مرجع تقلید مطرح شدند: آیت الله نایینى ، آیت الله كاشف الغطاء و آیت الله سید ابوالحسن اصفهانى. ولى با درگذشت آیت الله كاشف الغطاء در سال 1344 ق . و درگذشت آیت الله نایینى در سال 1355 ق . مقام مرجعیت و زعامت دینى شیعیان ، در وجود آیت الله اصفهانى متمركز و منحصر گردید و تا ده سال بعد كه زندگى را وداع كرد ردای سنگین مرجعیت را بر دوش داشت. مرجعیت او عالم اسلام را وارد مرحله نوینی از عزت و شرف نمود و نام او و نجف اشرف به اقصی نقاط جهان رسید. وی استاد بزرگ بسیاری از فقهای ربع قرن  گذشته است.(2)

شاگردان مکتب او:

مرجع بزرگ‏وار آیت‏اللّه‏ سید ابوالحسن اصفهانی، در طول دوران تدریس خویش، شاگردانی تربیت کرد که بسیاری از آنان از جمله دانشوران برجسته فقه و اصول و مجتهدان عالی‏قدر و گران‏مایه بودند و همچون ستارگانی فروزان، آسمان علم و اندیشه را روشنایی بخشیدند که به عنوان نمونه از فقهای نامدار زیر می‏توان نام برد:

1- استاد علامه سید محمد حسین طباطبایی مؤلف « تفیسر شریف المیزان»

2- آیت الله العظمی سیدمحسن حکیم

3- آیت الله العظمی سید محمد هادی میلانی

4- آیت الله العظمی شیخ عبد النبی اراکی

5- آیت‏اللّه‏ العظمی گلپایگانی

6- آیت الله العظمی میرزا محمد تقی آملی و فرزندش آیت الله ضیاء الدین آملی

7- آیت الله العظمی میرزا هاشم  آملی

8- آیت الله مهدی معز الدوله

9- آیت الله شیخ محمد حسین خیابانی (والد استاد آیت الله جعفر سبحانی) مؤلف «نخبة الازهار فی احکام الخیار»

10- آیت الله شیخ محمد تقی بروجردی (جد مادری استاد آیت الله آصفی)

11- شهید دستغیب

12- شهید مدنی

13- آیت الله میر سید علی یثربی کاشانی

14- آیت الله سید مهدی خوانساری مؤلف «احسن الودیعه»

15- آیت الله حاج حسین خادمی مؤلف« رهبر سعادت»

16- آیت الله شهید سید ابو الحسن شمس آبادی

17- آیت الله شیخ عباسعلی شاهرودی

18- آیت الله حاج شیخ آقا بزرگ اشرفی مؤلف « الرّوائح الفقهیّة»

19- آیت الله حاج میرزا محمد باقر آشتیانی

20- آیت الله حسن موسوی بجنوردی مؤلف «القواعد الفقهیّة»

21- آیت الله سید محسن جلالی

22- آیت الله سید مرتضی مرتضوی لنگرودی

23- آیت الله حاج مصطفی صادقی قمی

24- آیت الله شیخ مهدی حرمی قمی

25- آیت الله سید جعفر شاهرودی

26- آیت الله سید سجاد علوی

27- آیت الله سید هادی خسرو شاهی

28- آیت الله شیخ محمد تقی غروی بهجت

29- آیت الله سید عبدالهادی شیرازی(از شاگردان خصوصی سید اصفهانی)

30- آیت الله حاج فتّاح شهیدی

31- آیت الله سید مصطفی مهدوی اصفهانی

32- آیت الله سید محمد باقر طباطبائی سلطانی و....(3)

هم چنین از هم دوره‏ها و هم بحث های او می‏توان از آیت الله سید حسن مدرس، آیت ‏الله سید محمود مرعشی، آیت الله سید عبد الله ثقة الاسلام اصفهانی، سید علی کازرونی، شیخ زین العابدین تبریزی و سید علی داماد نام برد. (4)

آثار قلمى

آثار علمی بازمانده از آیت الله اصفهانی را می توان به پنج دسته تقسیم کرد:

الف ) دسته ی نخست و مهم تر از همه، تقریرات فقهی و اصولی اوست که به دست بسیاری از شاگردان او به سنت معهود طالبان علم دروس خارج فقه و اصول ضبط و تحریر شده است. یک دوره ی کامل از تقریرات او به دست مرحوم آیت الله حاج میرزا حسن سیادتی سبزواری (از استادن زنده یاد استاد سید علینقی امین) در فاصله ی 1338-1345 ق در شش مجلد دستنویس تدوین و بعدها با عنوان وسیلة الوصول در یک مجلد از طریق جامعه ی مدرسین قم به چاپ رسیده است. نسخه ای دیگر از تقریرات اصفهانی به وسیله ی شیخ محمدرضا طبسی جمع آوری شده است. نیز بخشی دیگر از تقریرات اصفهانی در علم اصول که نشان دهنده ی مکانت علمی او و ثمره ی استفاده ی ممتد او از محضر آخوند خراسانی است به همت مرحوم آیت الله شیخ محمدتقی آملی (1304-1391 ق/ 1350 ش) از شاگردان طراز اول او تدوین شده است و به همین دلیل آملی کتباً و شفاهاً از مکانت علمی استاد خویش بسیار سخن گفته است.

ب) دسته ی دوم، تحریر تقریرات فقهی و اصولی استادان اصفهانی ست که وی به رسوم معهود آن ها را ضبط و تألیف کرده است. مهم ترین این آثار آن است که نویسندگان زندگی نامه ی اصفهانی از آن به «شرح» کفایه الاصول آخوند خراسانی تعبیر کرده اند. این اثر به احتمال قوی باید تقریرات اصول آخوند خراسانی باشد.

ج ) دسته ی سوم از آثار علمی اصفهانی رساله های عملیه و فتوایی اوست که مهم ترین آن ها وسیله النجات، شامل یک دوره ی کامل از طهارت تا ارث به سبک العروة الوثقی تألیف سید محمد کاظم طباطبایی یزدی می باشد.. نسخه ی کامل تلخیص نشده ی وسیله النجات در 752 صفحه در 1355 ق چاپ شده است و نسخه های خلاصه شده ی آن شامل مسائل مبتلی به مقلدان در حیات مولّف 16 بار در چهل و چهار هزار نسخه ی چاپ شده است. در واقع «وسیلة النجاة» مشهورترین اثر آیة الله اصفهانى است كه شامل اكثر مسائل فقهى مورد نیاز مسلمانان آن عصر بود. این رساله مورد توجه فقیهان بزرگ نسل های بعد قرار گرفته است و بسیارى از فقها و مراجع بزرگ بر این كتاب حاشیه زده و شرح نوشته اند.  چنان که تحریرالوسیله ی آیت الله سید روح الله خمینی بهترین نمونه ی این توجه است. آیت الله خمینی نخست در ایام  اقامت در قم بر این کتاب به رسم معهود حاشیه ی فتوایی زد و بعد در ایام تبعید خود در ترکیه آان را شرح کرد و به صورت متن مستقلی در فقه استدلالی در آورد.

شرح استدلالی دیگر بر وسیله النجات تألیف سید جواد تبریزی مرسوم به بقیه الهدات است. هم چنین جمع کثیری از فقیهان هم چون آیات عظام : سیدابراهیم (میرزا آقا) اصطهباناتی، سید محمود شاهرودی، سید ابوالقاسم خویی، سید حسن بجنوردی، سید هادی میلانی، سید ابوالحسین رفیعی قزوینی، علی بهبهانی و مرتضی حائری یزدی بر وسیله النجات حاشیه نوشته اند و جمعی دیگر هم چون سید حسین موسوی حمامی، سید محمدرضا گلپایگانی، سید شهاب الدین مرعشی، سیدمحمد کاظم شریعتمداری بر آن تعلیقاتی زده اند.

رساله ی وسیله النجات هم چنین به زبان های دیگر ترجمه شده است. این رساله ی علمیه نخست به دست سیدابولقاسم صفوی اصفهانی (د. 1370 ق) – محرّر و منشی اصفهانی – به فارسی ترجمه و با نام صراط النجات چاپ شده است. ترجمه ی دیگر به فارسی با نام ذریعة النجات به قلم سیدعلی اصغر جزایری شوشتری (د. 1348 ق) نیز وجود دارد که به چاپ نرسیده است. این کتاب هم چنین با نام ذریعة النجات به وسیله ی شیخ سعادت حسین بن منور علی سلطان پوری به زبان اردو ترجمه شده است.

دیگر از تالیفات فتوایی اصفهانی صراط النجات است. رساله ی علمیه ی اصفهانی به زبان فارسی با نام ذخیرة الصالحین در حیات او سه بار به چاپ رسیده است. نیز مناسک حج او به فارسی در صدوشش صفحه چاپ شده است. هم چنین گزیده یی از رساله های عملیه او با نام منتخب الرسائل چهل و دوبار چاپ رسیده است.

د ) دسته ی چهارم از آثار اصفهانی حواشی او بر تألیفات دیگران است، مانند حاشیه بر تبصره علامه حلی که مکرر در نجف، ایران و هند به چاپ رسیده است. هم چنین حاشیه بر عروة الوثقی تألیف سید محمد کاظم طباطبایی،  چاپ 1346 ق در 85 صفحه، حاشیه بر نجات العباد تألیف شیخ محمد حسن نجفی صاحب جواهر، حاشیه بر ذخیرة العباد تألف فاضل شربیانی، حاشیه بر مناسک حج تألیف شیخ مرتضی انصاری.

هـ ) دسته ی پنجم از آثار اصفهانی، مجموعه یی از فتاوی اوست که به قلم خود او نیست، بلکه به وسیله ی دیگران  بر اساس فتاوی او تألیف شده است، مانند:

1- انیس المقلدین که آن را سید ابوالقاسم صفوی موسوی اصفهانی (1283 – 1370 ق) جمع و تالیف کرده است و نخست در 118 صفحه به سال 1345 و سپس در 180 صفحه در 1357 ق در نجف به چاپ رسیده است و بعد با حواشی حاج میرزا فتاح شهیدی تبریزی در 1366 ق در تبریز چاپ شده است.

2- تحفة العوام که گزیده یی از فتاوی اصفهانی است که خواجه فیاض حسن هندی به زبان اردو تآلیف کرده است.

3- رساله یی در احکام عبادات به زبان ترکمنی که در میان ترکمن های شیعه مذهب کرکوک در عراق (کردستان عراق) شایع است ولی از محل و تاریخ چاپ آن اطلاعی در دست نیست.(5)