محوطه تاریخی شهر پاسارگاد در استان فارس

شهر پاسارگاد در 70 كیلومتری شمال تخت جمشید ، در جاده آسفالته شیراز – آباده ، در  فاصله سه كیلومتری جاده قرار دارد. دشتی كه پاسارگاد در آن واقع شده، " دشت مرغاب" نامیده می شود و با مساحتی حدود 20×15 كیلومتر ، 1200 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. رود پُلوار كه در ایران باستان مدوس ( Medus) نامیده می شد، این دشت را سیراب می كند.

پیش از این كه شهر پاسارگاد در دشت مرغاب ساخته شود، این دشت از سابقه تمدنی سه هزار ساله برخوردار بود و روستاهایی چون تل نخودی، تل خاری(خری)، تل سه آسیاب و دو تولان ( دو تُلون) كه در هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد، در آنها كشاورزی می شد، دارای رونق و شكوه ویژه ای بود. برخی از مورخان ذكر كرده اند كه كورش با شكست آستیاگس ( آستیاك ) در سال 550 پیش از میلاد، امپراتوری ماد را سرنگون كرد. او در میدان جنگی كه بر مادها پیروز شد، محلی را برای اقامت خود به عنوان پایتخت برگزید. این محل همین دشت مرغاب است.

وجه تسمیه پاسارگاد

در مورد واژه پاسارگاد نظریات گوناگونی ابراز شده است: نخستین كسی كه در این زمینه اظهار نظر كرده، هردوت است كه از « پاسارگادی » به عنوان مهم ترین طایفه و عشیره پارسیان نام برده و هخامنشیان را برخاسته از این طایفه می داند. «كنت كورس» این واژه را به صورت « پارسه گَـَد » آورده است.اصولاً وجه اشتقاق این واژه در پارسی باستان مورد تردید است و پاسارگاد را « محل استقرار پارسیان » ، « زیستگاه پارسیان » ، « تختگاه پارسه » و « دژپارسیان » معنی كرده اند.

« هالُك » براساس گـِل نبشه های تخت جمشید معتقد است كه صورت ایلامی واژه پاسارگاد، بَتَركَتَ (Batrakata) بوده است.

آثار باستانی پاسارگاد

مجموعه آثار پاسارگاد در محوطه ای به پهنای دو و درازی سه كیلومتر گسترده است. همین گستردگی موجب شده كه « هنری فرانكفورت » اظهار نماید پاسارگاد مكان استقرار یك فرمانروای كوچ نشین بود.

این آثار از شمال به جنوب به پنج گروه زیر تقسیم می شوند:

1. صفه ( ایوان مسقف ) عظیم تل تخت یا تخت مادر سلیمان و باروی( دیوار) خارجی آن.

2. محوطه مقدس در شمال غرب آن.

3. ساختمان زندان.

4. مجموعه كاخ ها شامل محوطه چهار باغ با آب گذرها، حوضچه های سنگی و كاخ های پذیرایی یا بارعام، كاخ اختصاصی كوروش یا كاخ مسكونی، كوشك های الف و ب ، درگاه و پل.

5. آرامگاه كوروش در فاصله 5/1 كیلومتری كاخ ها.

آثار باستانی پاسارگاد از لحاظ تاریخی به سه دوره ویژه تعلق دارند:

1. آثار پیش از تاریخ و پیش از دوره هخامنشی:ضمن كاوش های باستان شناسی در شمال آرامگاه كوروش، در صفه سنگی مشهور به تخت سلیمان، چند تكه سفال نقش دار و قسمتی از یك مجسمه سنگی از دوره ایلامی كشف شد.

2. آثار دوره هخامنشی:این آثار در برگیرنده ی كاخ پذیرایی كوروش ، كاخ اختصاصی كوروش ، كاخ شرقی با نقش برجسته انسان بال دار، صفه سنگی معروف به تخت مادر سلیمان ( تل تخت ) ، آب نماهای كاخ شاهی ، حوضچه های سنگی ، ویرانه برج سنگی ، بنای موسوم به زندان ، دژ پاسارگاد ، آتشكده پاسارگاد و آرامگاه كوروش.

3. آثار بعد از اسلام:این آثار شامل مسجد اتابكان كه در رمضان سال 621 ه. ق توسط « اتابك زنگی » ساخته شد ، كتبیه و محراب كنده شده در اتاق آرامگاه كوروش كه در همان زمان اتابك زنگی حجاری شد ، بنای اسلامی به نام مدرسه یا كاروانسرا درصد متری شمال آرامگاه كوروش كه آن را هم اتابك زنگی ساخته و اینك به صورت ویرانه درآمده است.

در سال 1328 شمسی یك قطعه سنگ از كتیبه ای كه روی آن جمله « السطان المطاع ابوالفارس » به خط ثلث زیبا حكاكی شده ، از زیر خاك بیرون آمد. با توجه به این كه ابوالفارس لقب « شاه شجاع مظفری » (759 تا 776 ه. ق) بود و چند سكه از وی نیز پیدا شد، نظر بر این است كه این پادشاه هم، ساختمان یا ساختمان هایی در پاسارگاد احداث كرده بود.

آرامگاه كوروش

آرامگاه كوروش بزرگ مهم ترین اثر مجموعه ی پاسارگاد كه در دوره ای به « مشهد مادر مقدس » مشهور بود، از سال 1820  به بعد به عنوان آرامگاه كوروش شناسایی شد. بنای آرامگاه میان باغ های سلطنتی قرار داشت و از سنگ های عظیم كه درازای بعضی از آنها به هفت متر می رسد ، ساخته شده است. تخته سنگ های آرامگاه با بست های فلزی به هم پیوسته بود. این بست ها بعدها سرقت شد ؛  هر چند بیشتر این آسیب ها بعدها ترمیم شد، اما جای خالی برخی از آنها به صورت حفره هایی در دل سنگ باقی مانده است.

بنای آرامگاه از دو قسمت تشكیل شده است

:یكی سكویی شش پله است كه قاعده آن به شكل مربع مستطیل به وسعت 165 متر مربع است ودیگری اتاقی كوچك به وسعت 5/7 متر مربع با سقف شیب دار است كه ضخامت دیوارهایش به 5/1 متر می رسد. در ورودی آرامگاه با پهنای 75 سانتی متر در سمت شمال غربی بنا قرار دارد.پس از كشته شدن كوروش در جنگ با سكاها، جسد او را مومیایی كردند و در میان تخت زرینی نهادند و اشیای سلطنتی و جنگی او را در كنارش گذاشتند. این آرامگاه در حمله ی اسكندر مقدونی تاراج شد.

آرامگاه كوروش در تمام دوره هخامنشی مقدس به شمار می آمد. این تقدس در دوران اسلامی نیز به قوت خود باقی ماند و مردم از آنجا كه ساختن بناهای عظیم سنگی را خارج از قوت بشری می دانستند، ساخت آن را به حضرت سلیمان كه دیوها را برای انجام كارهای دشوار در خدمت خود داشت، نسبت دادند و آن را " مشهد مادر سلیمان" نامیدند.

كاخ دروازه انسان بال دار

كاخ دروازه به وسعت 726 متر مربع در جنوب شرقی جلگه پاسارگاد واقع است. این بنا دارای تالاری به وسعت 586 مترمربع است ك سقف آن را هشت ستون به ارتفاع تقریبی 16 متر نگاه می داشت. زیر ستون ها به ابعاد 2×2 متر و به شكل مكعب دو پله ای و از سنگ سیاه ساخته شده كه به علت تخریب ، امروزه در پوششی از كاهگل حفاظت می شوند. وجود این زیر ستون های بزرگ نشان دهنده ی عظمت ستون های كاخی است كه هیچ اثری از آن باقی نمانده است.

این تالار دارای دو درگاه اصلی در سمت شمال غربی و جنوب شرقی و دو درگاه فرعی در سمت شمال شرقی و جنوب غربی بود. ارتفاع این درگاه ها 9 متر بود و امروزه تنها یكی از جرزهای درگاه شمال شرقی آن برجای مانده است. بر این جرز نقش انسانی با چهار بال در حال نیایش حجاری شده است. این نقش تا سال 1864 میلادی دارای كتیبه ای سه زبانه با مضمون « من ، كوروش شاه هخامنشی ام » بود. این كتیبه در سال های بعد از بین رفت. این كاخ شباهت بسیار با كاخ « دروازه ملت ها » در تخت جمشید دارد.

كاخ اختصاصی

این كاخ در 1300 متری شمال غربی آرامگاه كوروش واقع است ، و 3192 متر مربع وسعت دارد. طرح و جزئیات معماری كاخ آن را به عنوان یك بنای اختصاصی معرفی می كند.

بخش های مختلف این كاخ عبارت است از: یك تالار مركزی و دو ایوان در غرب و شرق و دو محوطه ی باز در شمال و جنوب. تالار مركزی دارای 30 ستون در 5 ردیف شش تایی بود و زیرستون های آن به صورت مكعب دو پله ای از سنگ سیاه و سفید تشكیل شده بود. ده جرز( دیوار اطاق و ایوان ، پایه ی ساختمان كه از سنگ و آجر سازند) آجری مكعب شكل نیز در دو سمت تالار وجود داشت.ایوان جنوب شرقی كاخ یا « ایوان تخت » ، دارای دو ردیف بیست تایی ستون بود. درست در مركز این ایوان و رو به باغ ، جایگاه تخت سنگی مشخص شده است كه احتمالا محل استقرار شاه بود.

در انتهای جنوب غربی این ایوان تنها جرز سنگی برجای مانده از این كاخ دیده می شود كه كتیبه ای میخی به زبان پارسی باستان، ایلامی و بابلی بر آن نقش شده كه ترجمه آن چنین است: « من هستم كوروش شاه هخامنشی ».

درگاه اصلی دیگر، تالار را به ایوان شمال غربی پیوند می دهد. این درگاه دارای نقشی از پادشاه و مستخدم چتردار یا مگس پران همراه اوست كه به بسیاری از نقوش تخت جمشید شباهت دارد.

كاخ بارعام

این كاخ در جایی بنا شده كه با كاخ های خصوصی فاصله داشته باشد. وسعت كاخ 2472 متر مربع و در محور شمال غربی – جنوب شرقی ساخته شده است. كاخ از چند بخش تشكیل شده است: یك تالار وسیع هشت ستونی به وسعت 705 متر مربع كه در مركز قرار دارد و از كف سازی آن تنها بخش كوچكی بر جای مانده است. ارتفاع این تالار از سقف ایوان های اطراف آن بیشتر بود و در دیوارهای بالایی آن روزنه هایی برای تابیدن نور به داخل تعبیه شده بود. از هشت ستون این تالار ، یك ستون هنوز پابرجاست. ارتفاع كنونی این ستون 10/13 متر است.

تالار مركزی از طریق چهار درگاه به چهار ایوان ارتباط می یابد. درگاه و ستون های ایوان ها از سنگ سیاه بود. درگاه شمال غربی كه راه ورودی بازدیدكنندگان است، با نقش پای انسان و عقاب به یك ایوان 16 ستونی ارتباط دارد. درگاه شمال شرقی نیز به بزرگ ترین ایوان كاخ كه 48 ستون داشت ، مرتبط بود.

درگاه جنوب شرقی كه در برابر ورودی كنونی قرار دارد، با نقش انسان و ماهی و گاو به یك ایوان 16 ستونی راه می یابد. در ایوان تنها یك جرز بر جای مانده كه یكی از كهن ترین كتیبه های خط میخی بر آن حك شده است. این كتیبه به سه زبان  پارسی باستان ، ایلامی و بابلی نوشته شده و متن آن چنین است: « آدم كووِش خشایثی یه هخامنشی یه » یعنی ؛ من كوروش شاه هخامنشی ام.

برج سنگی معروف به زندان سلیمان

یكی از آثار بسیار زیبا كه به اوایل دوره هخامنشیان تعلق دارد، بنای چهارگوش برج مانندی است كه در دوران اسلامی به « زندان سلیمان » شهرت یافت. اكنون تنها یك دیواره از این بنا باقی مانده است. هر چند برخی این بنا را آتشگاه می شمارند، اما به احتمال زیاد این بنا مقبره كمبوجیه، پسر و جانشین كوروش است. ارتفاع برج ، نزدیك به 14 و قاعده آن 23/7×28/7 متر است كه بر سكویی سه پله ای قرار داشت. این برج شبیه "كعبه زرتشت" در نقش رستم است.

دیوارهای این برج از سنگ سفید مرمرنما ساخته شده كه برای تزیین تعداد زیادی حفره كوچك مستطیل شكل در ردیف های منظم و 10 حفره ی پنجره مانند به نام "پنجره كور" در اطراف آن كار شده است. این پنجره ها با سنگ سیاه قاب شده است.

استحكامات تل تخت یا « تخت مادر سلیمان»

تل تخت كه در فاصله ی 2300 متری آرامگاه كوروش قرار گرفته حدود دو هكتار وسعت دارد و در اصل روی تپه ای بنا شده تا بر همه ی دشت مسلط باشد. ارتفاع تل تخت از كف دشت، 50 متر است. پس از صاف كردن تپه، بخشی را هم به طور مصنوعی به صورت یك محوطه سنگی بر آن افزوده اند كه در نتیجه فرم سكویی كثیر الاضلاع را یافته است.

آثار چهار دوره مختلف در این مجموعه شناسایی شده است:

آثار دوره نخست از زمان كوروش بزرگ:

این آثار شامل صفه عظیم سنگی است كه در سمت غرب و شمال غربی تپه از چند قسمت تشكیل شده است. دیواره بیرونی كه از بیست ردیف سنگ آهكی عظیم بنا شده، نمای تل تخت را تشكیل می دهد. اطراف این سنگ ها به شكل زیبایی تراش خورده و وسط آنها برجسته است.دیواره درونی پشت دیواره بیرونی قرار دارد و از لاشه سنگ های مسی رنگ تشكیل شده و بدون ملات، به گونه ای ماهرانه در هم قفل شده اند تا دیواره بیرونی و كف سازی بنا را حفاظت كنند.هسته ی بنا كه سطح درونی تپه و قسمت مركزی آن را تشكیل می دهد، جای ساختمان های روی تپه بود و همه از خشت و لاشه ساخته شده است. برای ورود به صفه سنگی دو راه پله در بخش شمال شرقی تعبیه شده بود كه بخش هایی از آن باقی است. این بخش در مجموعه پاسارگاد ، مرتفع ترین عمارت و به صورت قلعه ای مشرف بر دشت بود.

آثار دوره دوم مربوط به داریوش هخامنشی:

این آثار كه مربوط به سال های 500 تا 280 پیش از میلاد یعنی از زمان سلطنت داریوش هخامنشی تا آخر سلطنت سلوكوس اول است، شامل دژی محكم است كه با دیوارهای آجری و خشتی بر روی محوطه بنا شده و تغییراتی در مجموعه ی بالای صفه به وجود آورده اند.آثار دوره سوم:آثار این دوره كه بین سال های 280 تا 180 پیش از میلاد یعنی از زمان سلطنت آنتیوخوس اول تا آنتیوخوس چهارم ایجاد شده، همراه با تغییراتی در اتاق ها و راهروها است. این متعلقات در یك دوره طولانی به دست فراموشی سپرده شد و بدون استفاده ماند.

آثار دوره چهارم:

كه به سده های آغازین اسلامی تعلق دارد نشان می دهد این بخش دوباره مورد استفاده قرار گرفته و سپس مجدداً متروك مانده است.

کتاب میراث فرهنگی استان فارس

تهیه و تنظیم: زهره پری نوش - سایت تبیان