معاد و سیره توحیدی صاحبان خرد
قرآن كریم در معرّفی "أولوالألباب"، یعنی صاحبان خرد ناب و عقل ورزان می‌فرماید: "إنّ فی خلق السّموات و الأرض و اختلاف اللّیل و النّهار لایات لأولی الألباب . ألّذین یذكرون الله قیاماً و قعوداً و جنوبهم و یتفكّرون فی خلق السّموات و الأرض ربّنا ما خلقتَ هذا باطلا ً سبحانك فقنا عذاب النّار . ربّنا إنّك مَن تُدخِلِ النّار فقد أخزیتَهُ... و لا تُخزِنا یومَ القیامة"(1)؛ نشانه‌های آنان كه دارای عقل دینی و فرهیخته مذهبی هستند در این آیات به شمار آمده است: قطعاً در آفرینش آسمان‌ها و زمین و رفت و آمد شب و روز برای خردمندان دلایلی است؛ آنان كه در حالت ایستاده و نشسته و خفته خدا را یاد می‌كنند و دایم در فكر خلقت آسمان‌ها و زمین بوده، می‌گویند پروردگارا این دستگاه با عظمت را بیهوده نیافریدی، پاك و منزّهی، ما را به لطف خود از عذاب آتش دوزخ نگاه دار. ای پروردگار ما هر كه را تو در آتش افكنی او را سخت خوار كرده‌ای. او ستمكار بوده و ستمگران را هیچ كس یاری نخواهی كرد... پروردگارا روز قیامت ما را خوار مگردان.
این آیات چنان در جان پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نشسته بود كه شب‌ها هنگام تهجّد به ستارگان پرفروغ و زیبای آسمان می‌نگریست و بخشی از این آیات را تلاوت می‌كرد. پیامبر هرگز این نبأ عظیم و خبر بزرگ را از یاد نمی‌برد. نخست یاد حق در دل و بعد نام او را بر زبان داشت. این بدان جهت است كه پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) عقل كلّ و ختم رسل و خردمندترین فرد بشر از آغاز تا انجام بود. عقل دینی چیزی است كه انسان را به بهشت نزدیك و از جهنم دور سازد: "قلت له: ما العقل؟ قال: ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان"(2) اساس رهبری پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را دو امر بزرگ مبدأ و معاد به عنوان دو خبر بزرگ و جهانی تشكیل می‌داد. رهبری جهانی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در این دو امر خطیر بر پایه عقل و نیروی خرد ناب استوار بود.
امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: خداوند چیزی به شرافت و عظمت عقل نیافرید. پس از آفرینش عقل به او فرمان اقبال و ادبار داد و عقل اطاعت كرد. آنگاه عقل را صد بخش كرد و نود و نه جزء آن را به رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و یك بخش آن را به دیگران بخشید.(3)
از این رو امام صادق (علیه‌السلام) در روایت دیگر فرمود: رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) با هیچ كس از كنه عقل خود سخن نگفت: "ما كلّم رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) العباد بكنه عقله قطّ"(4)؛ زیرا هیچ كس توان ادراك و فهم كنه عقل آن حضرت را نداشت. بر این اساس، معرفت او درباره مبدأ و معاد فوق تصور بشر معمولی است.
پیامبر اكرم از قبر، برزخ، سؤال قبر، فشار قبر، نشأه قیامت، صراط، حساب، تطایر كتب، دعوت هر كسی در معاد به نام امام و رهبر او، اصحاب یمین، اصحاب شمال، آنان كه نامه‌های كردار خویش را از پشت سر دریافت می‌كنند و سایر مواقف، حقایق و واقعیت‌هایی را ادراك می‌كرد كه دیگران از ادراك آن قاصر بودند. گاهی می‌فرمود: سوره "هود" و "نبأ" و به نقل دیگری سوره "هود" و "واقعه" مرا پیر كرد.(5) برخی از بزرگان فرمودند: سرّ تأثیرگزاری سوره "هود" و "واقعه" دعوت به استقامت رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و همراهان آن حضرت است: "فاستقم كما أُمرت و من تاب معك."(6) استاد علامه طباطبایی چنین احتمال دادند كه جامع بین سوره "هود" و "واقعه" همان ذكر معاد است. عنایت به معاد چنان در جان رسول مكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) اثر گذاشت كه او را پیر كرد؛ زیرا قیامت روزی است كه خردسالان را پیر می‌كند: "یوماً یجعل الولدان شیباً."(7)
رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با این همه اعتنای به معاد حتی یك لحظه از جامعه، خدمت به خلق خدا و رهبری آنان غفلت نورزید؛ زیرا انزوای از جامعه و بریدن از مردم در اسلام نكوهیده است. از این رو می‌فرمود: اگر نهالی در دست یكی از شماست و اجل شما در آستانه فرا رسیدن است و می‌توانید آن را بكارید و بمیرید، حتماً بكارید كه پاداش خواهید برد: "إن كان بید أحدكم فسیلة فاستطاع أن یغرسها قبل أن تقوم السّاعة فلیغرسها فإنّ له بذلك أجراً"(8)؛ یعنی نباید حتی در لحظات پایانی عمر بگوییم چرا درخت بكاریم و دست از عمران و آبادانی زمین بكشیم. البته غرس درخت مثال است و مقصود هر كار سودمند به حال خلق و جامعه است.
اهمیت یاد معاد باعث شد كه در بسیاری از دعاها توجه به روز واپسین چشمگیر باشد: "إلهی أعوذبك من نفس لاتشبع و من قلب لایخشع و من علم لا ینفع و من صلاة لاترفع و من دعاء لا یُسمع."(9)
یكی از همسران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل می‌كند: من پیامبر را در بستر نمی‌یافتم سپس وی را در گوشه‌ای در حال تضرع و لابه می‌دیدم كه عرض می‌كرد: "اللّهم لا تنزع عنى صالح ما أعطیتنى أبداً اللّهم و لا تردّنى فی سوء استنقذتنى منه أبداً اللّهم و لا تكلنى إلی نفسى طرفة عین أبداً"(10)؛ بار خدایا لحظه‌ای مرا به حال خودم وامگذار، خدایا فضایلی كه به من بخشیدی از من مگیر، و رذایلی كه مرا از آنها رهایی بخشیدی برمگردان؛ یعنی خدایا ارزش‌هایی كه به موجودی فقیر، چون انسان كه ذاتاً فاقد هرگونه ارزش و كمالی است، اعطا فرمودی به فقدان مبدّل مفرما؛ زیرا موجود فقیر اگر به حال خود رها شود سقوط خواهد كرد.
همسر رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) عرض كرد: ای رسول خدا! خداوند درباره شما فرمود: "لیغفرلك الله ما تقدّم من ذنبك و ما تأخّر"(11)؛ یعنی خداوند برای بخشش گناهان سابق و لاحق، این فتح بزرگ را بهره تو كرد (مراد ذنب متوهّم دشمنان است، نه گناه مصطلح دینی)، پس چرا اینقدر تضرع و ناله دارید؟
رسول گرامی(صلی الله علیه و آله و سلم) در پاسخ فرمود: چون حضرت یونسِ پیغمبر (علیه‌السلام) لحظه‌ای به حال خود رها شد و به آن حال مبتلا گردید: "فلولا أنّه كان من المُسبِّحین . للبث فی بطنه إلی یوم یُبعثون."(12) كشتی به خطر افتاد، قرعه زدند به نام یونس (علیه‌السلام) افتاد و چون وی را به دریا افكندند ماهی دریا او را به كام فرو برد. مردمان هم ملامتش می‌كردند. اگر او به ستایش و تسبیح خدا نمی‌پرداخت تا قیامت در شكم ماهی می‌زیست.
مقصود پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) آن است كه این ناله و سوز و گداز برای دفع خطر است، نه برای آن كه گناهی دامن او را گرفته و قصد رفع آن دارد؛ زیرا اساساً پیامبران از خطا و لغزش معصومند. گناهی كه دیگران درباره آن حضرت توهّم می‌كردند بر اثر جنگ‌هایی بود كه عدّه‌ای كشته شده بودند و پیامبر را مذنب قلمداد می‌كردند؛ نظیر آنچه حضرت موسی فرمود: "و لهم علیّ ذنب فأخاف أن یقتلونِ"(13)؛ من از دیدگاه این مردم گناهكارم. پس در اندیشه‌ام مبادا به قتل من دست یازند.
شخصی از حضرت ختمی مرتبت (صلی الله علیه و آله و سلم) تقاضا كرد قرآن را به وی بیاموزد. یكی از یاران پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) مأمور تعلیم او شد و چون دو آیه "فمن یعمل مثقال ذرّة خیراً یرهُ . و من یعمل مثقال ذرّة شرّاً یرهُ"(14) را به وی آموخت، آن شخص به معلّم خود گفت: همین آیه بس است. دیگران تعجّب كردند كه چرا با آن عطش فراوان برای آموختن قرآن به دو آیه بسنده كرد؟! حضرت رسول (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: "انصرف الرّجل و هو فقیه"(15)؛ او در حالی كه فقیه شد بازگشت؛ یعنی این شخص عارف به معاد شد كه از مهم‌ترین معارف دینی است.
امیر مؤمنان (علیه‌السلام) هر شب پس از فریضه عشا با صدای رسا به نمازگزاران می‌فرمود: "تجهّزوا رحمكم الله"(16)؛ بار سفر را ببندید، ره توشه برگیرید، مسافرت نزدیك است.
یاد مرگ، توشه برگرفتن و استغفار همیشگی داشتن از سفارش‌ها و آموزش‌های قرآن كریم است: "فأنّی لهم إذا جاءتهم ذكرهم . فاعلم أنّه لا إله إلّا الله واستغفِر لذنبك و للمؤمنین و المؤمنات و اللّه یعلم متقلبّكم و مثویكم."(17) پس از آن كه قیامت بیاید در آن حال تذكر و پند، آنان را چه سود خواهد بخشید، هیچ خدایی جز خدای یكتا نیست و تو بر گناه خود و برای مردان و زنان با ایمان آمرزش طلب كن، و بدان كه خدا محلّ انتقال شما به عالم آخرت و مسكن همیشگی شما را می‌داند. در آیه دیگر فرمود: "إذا جاء نصر الله و الفتح . و رأیت النّاس یدخلون فی دین الله أفواجاً . فسبّح بحمد ربّك و استغْفِره إنّه كان توّاباً"(18)؛ چون هنگام فتح و پیروزی خدا فرا رسد، و در آن روز مردم را بنگری كه فوج فوج به دین خدا داخل می‌شوند، در آن هنگام خدای خود را حمد و ستایش كن و پاك و منزّه دان و از او آمرزش طلب كن كه او خدایی است بسیار توبه پذیر. در این آیات، خدای سبحان به زبان اثبات همه را متوجه آخرت ساخته و با لسان سلب فرموده است: "... ولا تطع مَن أغفلنا قلبَه عن ذكرنا و اتّبع هواه و كان أمرهُ فُرُطاً . و قل الحقّ من ربّكم فمن شاء فلیُؤمنْ و من شاءَ فلیكفُرْ إنّا أعتدنا للظّالمین ناراً أحاط بهم سرادقها و إنْ یستغیثوا یُغاثوا بماءٍِ كالمُهلِ یشوی الوجوه بئسَ الشّراب و ساءَت مرتفقاً"(19)؛ ای پیامبر هرگز از آنان كه تابع هوای نفس خود شدند و به تبهكاری پرداختند پیروی مكن و بگو دین حق همان است كه از جانب پروردگار شما آمد. پس هر كس می‌خواهد ایمان آرد و هر كس می‌خواهد كافر شود. ما برای كافران ستمكار آتشی مهیّا ساخته‌ایم كه شعله‌های آن مانند خیمه‌های بزرگ گرد آنان احاطه كند و اگر از شدّت عطش شربت آبی درخواست كنند، آبی بسان مس گداخته به آنان دهند كه چهره‌ها را بسوزاند. آن آب بسیار بد شربتی و آن دوزخ بسیار بدآسایشگاهی است.
پی‌نوشت‌ها:
1- سوره آل عمران، آیات 190 ـ 194.
2- اصول كافی، ج1، ص11.
3- اصول كافی، ج 1، ص 28.
4- بحار، ج1، ص85، ح7.
5- همان، ج 17، ص 52.
6- سوره هود، آیه 112.
7- سوره مزّمّل، آیه 17.
8- مستدرك الوسائل، ج13، ص460، ح15894.
9- مفاتیح الجنان، تعقیب نماز عصر.
10- بحارالانوار، ج 16، ص217.
11- سوره فتح، آیه 2.
12- سوره صافات، آیات 143 ـ 144؛ بحار، ج 11، ص 82.
13- سوره شعراء، آیه 14.
14- سوره زلزله، آیات 7 ـ 8.
15- بحارالانوار، ج 89، ص 107، ح 2.
16- نهج البلاغه، خطبه 204.
17- سوره محمّد (صلی الله علیه و آله و سلم)، آیات 18 ـ 19.
18- سوره نصر، آیات 1 ـ 4.
19- سوره كهف، آیات 28 ـ 29.
منبع:
معاد در قرآن، آیة‌الله جوادی آملی، بخش یكم، ص 44 .
