اجداد کتابخانه
تاریخچه کتاب وکتاب خوانی در دوران باستان
کتابخانه سومریان :
از خرابه های شهرهای باستانی سومریان چنین می آید که سومریان در حدود 2700 سال پیش از میلاد کتابخانه های شخصی ، مذهبی و دولتی بر پا کرده بودند ، مشهوراست که کتابخانه " تلو" مجموعه ای متجاوز از 30000 لوحه گلین داشته است ، تمدن سومریان از 3500 سال پیش از میلاد پا گرفت و در عهد طلایی " اور" شکوفا شد.
مورخان سومری ثبت تاریخ جاری و بازسازی داستان گذشته شان را آغاز کردند.کهن ترین نظام نگارش شناخته شده "خط میخی" است و اعتبار سومریها به سبب ابداع این خط و خدمت بزرگ آنها به بشریت است. برای نوشتن از قلم فلزی وتیزی (به شکل میخ) استفاده می کردند و بر موادری چون گل نرم ، عاج یا چوب می نوشتند. برای این منظور کاتبانی تربیت شده وجود داشتند و پس از نوشتن، گل نرم را می پختند تا سخت شود قطعات گل پخته به صورت لوحه ، نخستین کتابهایی است که تا کنون کشف کرده اند . چون لوحه هایی ابزار ثبت اطلاعات تجاری ، آثار مذهبی شامل دعاها ، مناسک ، علائم جادویی، افسانه های مقدس و حکایات و روایات قومی و ملی بودند.
می بینیم که برای این لوحه ادبیات ، اندیشه های اجتماعی ، سیاسی و فلسفی خود را حفظ کرده اندو درمیان مواد حفاری شده از خرابه های شهر های باستانی سومری لوحه هایی وجود دارد که قطعات ادبی هزار سال کهن تر از ایلیاد در آن نقش بسته است.
سومریان کهن ترین ادبیات شناخته شده انسان را تدوین کردند از تمامی متونی که بر گل یا مواد مناسب نگاشته است و تا کنون به دست آمده در می یابیم که 95 درصد این متون به امر بازرگانی ، اداری و حقوقی ارتباط دارند.
فرهنگ سومری برای مدتی بیش از 1500 سال از نیمه هزاره چهارم تا آغاز هزاره دوم پیش از میلاد بر سرزمین " رافدین" سیطره داشت. درازای این تاریخ نویسندگان سومری توانستند شمار بسیاری از متون را در موضوعات مختلف و در نسخه های متعدد به نگارش در آوردند. برخی از افسانه های رایج مانند داستان" دلاور ناکام گیلگمشن " در نسخ های فراوان و روایت های گوناگون به جا مانده است.
سومریان این گل نوشته ها را در معابد یا کاخ های سلطنتی یا مدارس حفظ می کردند. در حقیقت سومریان نخستین کسانی بودند که این دستاوردها را به این هدف روشن یعنی حفظ آن برای نسل های آینده ثبت کردند . به عبارت دیگر سومریان کسانی بودند که به کتاب نقشی اختصاص دادند که تا به امروز با آن در ارتباط است. بدین معنا که دستاوردهای فرهنگی و فناوری انسان را پاس دارد و پاسخگوی اهداف قانونی و آموزشی و دیگر نیازهای روزانه او باشد.
کتابخانه بابلیان :
بابلیان نوشتن خط میخی و همه دانش های ریاضی و ستاره شناسی و غیره را از سومریان آموختند . کتابخانه هایی در معابد و قصرها وجود داشتند و یکی از مهم ترین و بهترین نمونه های آنها کتابخانه "بورسیپا" بود که یکی از شاخص ترین کتابخانه های عصر باستان بود. از مهم ترین آثار باقیمانده از تمدن بابلیان می توان قانون حمورابی را نام برد.
کتابخانه آشوریان :
پادشاهی آشوریان همزمان با فرمانروایی بابلیان بود . مشهور است که کتابداری به منزله یک پیشه به آن دوران باز می گردد.آشور بانیپال که از سال 626 تا 668 پیش از میلاد می زیست ، نخستین مفسر کار کتابداری در نظر گرفته می شود وی در شهر نینوا کتابخانه ای بزرگ تأسیس کرد و کاتبانی را به کتابخانه بورسیپا گسیل داشت تا لوحه های گلی را استنساخ و نوشته های موجود در آنجا را به کتابخانه نینوا منتقل کنند .
"آشور بانیپال" ر اباید به حق، کتابدار پادشاه باستانی تاریخ تمدن نامید. درتاریخ کتابخانه برای نخستین بار در کتابخانه نینوا به فهرست برمی خوریم. لوحه ها با نظمی منطقی بر حسب موضوع یا نوع، مرتب شده و هر یک نشانه شناسایی داشت و سیاهه محتوی هر اتاقک یا حجره که بر سر در آن کنده کاری شده بود در فهرست نیز مندرج بود. کتابخانه آشور بانیپال در نینوا تصویر کم و بیش کاملی از رشد و پیشرفت نگارش و شکل و شیوه نگهداری میراث انسانی درفرهنگ سومری ، بابلی و آشوری را طی ادوار آغاز تاریخ در اختیار می گذارد .
"گیتز" در همین ارتباط اظهار می دارد که اگر سهم سومریان در تمدن بشر اختراع خط و نگارش و سهم بابلیان قانون بود، عطیه آشوریان به آیندگان کتابخانه سازماندهی شده به شمار می رود . پس از مرگ آشور بانیپال کتابخانه به حیات خود ادامه داد تا این که در سال 612 پیش از میلاد (میدی کیازاس) نینوا را تخریب کرد و پس از آن شهرتجدید بنا نشد . به همین دلیل باستان شناسان توانستند باقیمانده کتابخانه آشوریان را به همان شکلی که سربازان میدی ترک کرده بودند کشف کنند.
کتابخانه مصریان :
تمدن باستان مصریان همزمان با تمدن های سومریان و بابلیان و آشوریان شکوفا شد اما کار مصریان از نظر شکل کتاب و مواد نوشتنی با آنها تفاوت بسیار داشت . ماده نوشتنی آن برگ" پاپیروس" بود . از قلم مو مانندی به منزله ابزار نگارش استفاده می شد و شکل کتاب آنها طومار پاپیروس نام داشت و نگارش آنها به خط تصویری (هیروگلیف) انجام می گرفت .
مصریان خود کتاب را چنان بزرگ می داشتند که گویی آن را می پرستیدند. برای مثال در یکی از متون دیدگاه ژرفی را پیرامون ارزش در سخن نگارش یافته، می خوانیم :
- "انسان می میرد و جنازه او به خاک تبدیل می شود و همه روزگاران او چهره در نقاب خاک می کشند و این کتاب است که یاد او را از زبانی به زبان دیگر انتقال می دهد.نگارش سود مندتر از یک خانه ساخته شده با یک صومعه در غرب یا ازیک قلعه شکست ناپذیر یا یک بت در یک معبد است."
طومار های پاپیروس معمولا در کوزه دهان گشاد (خم) گلی یا استوانه های فلزی دارای نشانه های شناسایی نگهداری می شد. قدیمی ترین کتاب مصری و مشهورترین کتاب عالم به نام "پاپیروس پرس" که قبل از سال 2880 پیش از میلاد به نگارش در آمد ، اکنون در کتابخانه ملی پاریس نگهداری می شود.
در پرتو آب و هوای بسیار مناسب مصر، بسیاری از طومارهای پاپیروس به ویژه در گورستان ها و بقایای معابد و حتی درخانه های شخصی محفوظ مانده است. کتاب نگارش یافته به ورق پاپیروس در مصر شکل طومار داشت.
به نظر می رسد تنها نوشته هایی که به تعداد فراوان در مصر استنساخ می شد و به معرض فروش می آمد مرده نامه ها بود.مرده نامه عبارت بوده است از مجموعه هایی با متون مختلف که به سحر و جادو مربوط می شد و از آنها انتظار می رفته است که آسایش مدفون را در گور تأمین نماید.
زیباترین نمونه های این مرده نامه ها به نقاشی های رنگارنگی زینت یافته بود که مناظری از زندگی انسان مدفون شده را در گور نشان می داد .بسیاری اوقات گفته می شود که این مرده نامه ها کهن ترین نگاشته های مصور در جهان هستند . این مرده نامه ها از سوی کاهنان نوشته می شد . آنها در نسخه هایی که برای فروش در بازارفراهم می آوردند جایی را خالی می گذاشتند تا در آن نام شخص متوفی را بنویسد.نسبت مرده نامه ها به کل کتاب ها در مصر 95 درصد بود.!
کتابخانه اسکندریه :
شاید بتوان بزرگترین دستاورد تاریخی کتابخانه دوران باستان را تأسیس کتابخانه اسکندریه مصردانست میان کتابخانه های نینوا و اسکندریه شباهت های قابل ملاحظه ای وجود دارد ، هر دو نهاد هایی با ویژگی جهانی بودند که شاهزادگان حاکم آنها را بنیاد نهادند هر چند اختلافات زیادی میان مواد نوشتنی و شکل کتاب آنها به چشم می خورد . در نینوا لوحه های گلی و در اسکندریه طومارهای پاپیروس وجود داشت و چهار قرن میان بر پایی آنها فاصله بود.
سابقه تشکیل کتابخانه اسکندریه به زمانی بر می گردد که اسکندر بر مصر تسلط یافت و دستور داد تا در کنار رود نیل شهری بزرگ به نام اسکندریه ایجاد کنند ، به دلیل علاقه فراوان وی به کتاب و هنر ، بسیاری از عالمان و دانشمندان در آنجا جمع شدند.
پس از مرگ اسکندر بطلمیوس اول جانشین وی شد و دستور داد تا بزرگترین کتابخانه آن زمان در اسکندریه ساخته شوددر آنجا دو کتابخانه به وجود آمد اولی در ناحیه ای به نام" موزه" که حدود 200هزار طومار پاپیروس داشت به عنوان بخش اساسی آکادمی دانشمندان و با حمایت بطلمیوس اول ساخته شد . مشهور است که هر کشتی ای که در بندر اسکندریه لنگر می انداخت کتاب های داخل آن را به کتابخانه برده و پس از استنساخ از روی آن به داخل کشتی برگردانده می شد . در هنگام حمله و تسلط رومی ها، این کتابخانه حدود 700 هزار طومار پاپیروس داشت که از سراسر جهان گردآوری و به زبان های مصری ، لاتین و دیگر زبان ها نوشته شده بودند . دومین کتابخانه در اسکندریه در ناحیه "سراپیوم" که بطلمیوس سوم آن ار ایجاد کرده بود در معبد" سراپیس" قرار داشت که در حدود 100 هزار طومار پاپیروس داشت.
از زمان سقوط اسکندریه تا کنون از نظر اندازه چنین مجموعه ای حتی در فرهنگ غربی یا در دوره فرهنگی هم تکرار نشده است . کتابخانه های اسکندریه نظر مردان مشهور تاریخ را به خود جلب نمودند.
روشن است که کتابداران اسکندریه دانشوران بزرگی بودند و کتابداری کارفرعی آنها به شمار می آمد. آنها به گردآوری کتاب ها و منابع اصیل می پرداختند ، آنها را فهرست نویسی می کردند وبه تهیه "کتابشناسی ها" دست می زدند . همچنین ویرایش کتاب ها ، ترجمه آنها ، نوشتن ادبیات و آثار خود و سرپرستی مرکز کتابت را بر عهده داشتند. به قولی درتاریخ کتابداری زمانی بود که کتابداران از بیشترین حرمت و احترام برخوردار بودند . افرادی بسیارمقتدر و متولیان آموزش به شمار می آمدند . برای مشاهده اوج این دوران باید به عزت اسکندریه باستان اندیشید.
کتابخانه موزه را 47 سال قبل از میلاد مسیح
"ژولیوس سزار" رومی به آتش کشید. کتابخانه سراپیوم نیز تحت سلطه" تئودوسیوس کبیر"395 سال بعد از میلاد که بسیاری از معابد بت پرستان زا ریشه کن کرد از بین رفت .منبع : سایت کتابخانه انصار
