سجع متوازن
در سجع متوازی كلمات از نظر هجا، عدداً و كماً (كوتاهی و بلندی) مساویند؛ اما در واك رَوی مشترك نیستند. صامت نخستین هجای قافیه می تواند متغیر باشد یا نباشد:
كامKām / كارkār / بام / كار ، مستبینmos-ta-bin/ مستقیمimעmos-ta-،
ستانندهsa-tā-nan-de / گشایندهgo-šā-yan-de / مواجmav-vāj / نقادādע-עna
تبصره1: هر چه واك های مشترك بیشتر باشند، سجع متوازن موسیقیایی تر است و اوج آن وقتی است كه اختلاف واك فقط در واك رَوی باشد: عامل/ عامد
این موارد را می توان از دیدگاه تجنیس (تجنیس مطرف) نیز مورد بررسی قرار داد.
تبصره2: اگر اختلاف رَوی فقط در نقطه باشد مثل سوز/سور، شور/ سوز، در نزد برخی از قدما جناس خط یا تصحیف محسوب می شد. این موارد از نظر ما همان سجع متوازن است.
تبصره3: فرق سجع متوازن با هم هجایی این است كه در سجع متوازن علاوه بر رعایت تساوی عددی هجاها، تساوی كمی هجاها هم شرط است: بی نظم/ پرواز، اما در كلمات هم هجا فقط تساوی عددی هجاها مطرح است:
خداxo-da/ كیسهki-se / نقاشیa-ši ע-עna /شكستمše-kas-tam
تبصره4: اگر اسجاع متوازن در جمله، كنار هم قرار گیرند (ای صراف نقاد) موسیقی كلام، افزونی بیشتری خواهد یافت.
به طور كلی می توان فرمول های زیر را برای سه نوع سجع ارائه داد:
وزن و رَوی یكی = سجع متوازی(مراد از وزن، تساوی عددی و كمی(امتداد) هجاهای كلمات است.
وزن یكی و رَوی مختلف = سجع متوازن
وزن مختلف و رَوی یكی = سجع مطرّف
