پول الكترونیكی چیست
پول الكترونیكی یا پول دیجیتالی، ارزش پول واحدهای پول منتشره از سوی دولت یا بخش خصوصی است كه به شكل الكترونیكی بر روی یك وسیله الكترونیكی ذخیره شده است.
نشر گسترده پول الكترونیكی آثار تجاری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی قابل توجهی دارد.
مهمترین اثر گسترش استفاده از پول الكترونیكی بر عرضه پول، سیاست‌های پولی و بانك مركزی اختصاص دارد و در ادامه با توسعه بازارهای پول، سرمایه، كار و كالا ایجاد نسل‌های جدید اقتصادی را هدف‌گذاری كرده است.
با توجه به قابلیت پول الكترونیكی برای جایگزینی به جای اسكناس و مسكوك، این امكان وجود دارد كه پول الكترونیكی به تدریج جایگزین پول بانك مركزی شود و بدین ترتیب موقعیت انحصاری بانك مركزی در زمینه‌های سیاست‌گذاری پولی، نظارت بانكی، نظارت بر نظام پرداخت‌ها، ثبات نظام مالی و به ویژه استقلال آن با خطر مواجه شود.
نتایج ارزیابی آثار گسترش كاربرد پول الكترونیكی بر اقتصاد ایران نشان می‌دهد نشر گسترده پول الكترونیكی اثر ناچیزی بر حجم پول، قدرت كنترلی بانك مركزی و سیاست‌های پول به همراه خواهد داشت.
البته واكنش‌های بانك مركزی در قبال نشر پول الكترونیكی، نقش بسیار مهمی در چگونگی تاثیرگذاری گسترش كاربرد پول الكترونیكی بر اقتصاد دارد.
اگرچه تا كنون اقتصاددانان تعریف جامع و مانعی از پول، كه بتواند همه ویژگی‌ها و وظایف پول را پوشش دهد، ارائه نكرده‌اند، اما می‌توان با كمی اغماض پول را به عنوان وسیله‌ای برای دادوستد كه مورد قبول عموم افراد جامعه باشد، تعریف كرد.
پول در زندگی اقتصادی بشر از چنان اهمیتی برخوردار است كه برخی از آن به عنوان یكی از مهمترین اختراعات بشر یاد كرده و تاریخ اقتصادی را با توجه به اهمیت نقش پول به سه دوره تقسیم می‌كنند.
-1 اقتصاد پایاپای2 - دوره اقتصادی پولی
-3اقتصاد اعتباری
با توجه به پیشرفت روزافزون فناوری اطلاعات و ارتباطات و گسترش استفاده از پول الكترونیكی از اواسط دهه 1990، شاید بتوان دوره كنونی را نیز دوره اقتصاد اینترنتی نامید.
گسترش فزاینده استفاده از پول الكترونیكی، پیامدهای تجاری، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی
قابل ملاحظه‌ای به همراه دارد.
از نظر اقتصادی مهمترین آثار گسترش استفاده از پول الكترونیكی بر روی عرضه پول، سیاست‌های پولی و بانك مركزی ایجاد می‌شود.
آثار گسترش كاربرد پول الكترونیكی بر سیاست‌های پولی از آن جهت كه می‌تواند كارآیی یكی از ابزارهای سیاست‌گذاری كلان اقتصادی دولت برای دستیابی به اهداف اقتصادی خود، به خصوص تثبیت سطح عمومی قیمت‌ها را كاهش دهد، بسیار حائز اهمیت است.
پول الكترونیكی و ویژگیهای آن
پول الكترونیكی یا پول دیجیتالی، ارزش پولی واحدهای پول منتشره از سوی دولت یا بخش خصوصی است كه به شكل الكترونیكی بر روی یك وسیله الكترونیكی ذخیره شده است.
پول الكترونیكی نوعی ابزار مالی الكترونیكی است كه حداقل از عهده انجام همه وظایف پول برمی‌آید بنابراین پول الكترونیكی می‌تواند جانشین بسیار نزدیكی برای پول بانك مركزی باشد.
ارزش پولی ذخیره شده بر روی وسیله الكترونیكی با اجازه مصرف كننده درگیر معاملات پرداختی، می‌تواند به وسیله الكترونیكی دیگری انتقال یابد.
این روش با سیستم‌های پرداخت الكترونیكی مرسوم، نظیر كارت‌های پرداخت و اعتباری و
نقل و انتقالات كابلی كه هر كدام معمولا نیازمند اخذ مجوز مستمر بوده و ممكن است در هر معامله متضمن بدهكار كردن و بستانكار كردن حساب‌های بانكی باشند، متفاوت است.
این گزارش به نقل از بانك توسعه صادرات ایران حاكی است بر خلاف پول بانك مركزی كه پول بیرونی است، پول الكترونیكی همانند یك سپرده دیداری یا چك مسافرتی پول درونی می‌باشد.
پول درونی طلب قانونی دارنده آن از ناشر آن می‌باشد در حالی كه پول بیرونی متضمن چنین طلبی نیست، به عبارت دیگر موجودی پول الكترونیكی، یك طلب جاری بر عهده ناشر آن است كه با هیچ حساب خاصی ارتباط ندارد.
ویژگیهای پول الكترونیكی
اگر چه درفرایند توسعه پول الكترونیكی، انواع بسیار متفاوتی از فرآورده‌های پول الكترونیكی با ویژگیهای مختلف عرضه شده است اما در طراحی همه آنها سعی شده حداقل همه ویژگیهای پول بانك مركزی لحاظ شود.
به طور كلی فرآورده‌های پول الكترونیكی را از نظر فنی می‌توان به دو دسته تقسیم كرد.
-1پول الكترونیكی مبتنی بر كارت‌های هوشمند
- 2پول الكترونیكی مبتنی بر نرم‌افزار رایانه‌ای
فرآورده‌های پول الكترونیكی مبتنی بر كارت‌های هوشمند، برای تسهیل پرداخت‌های با ارزش كوچك در معاملات خرد رو در رو طراحی شده‌اند، بنابراین انتظار می‌رود كه فرآورده‌های پول الكترونیكی مبتنی بر كارت‌های هوشمند، استفاده از پول بانك مركزی و نیز در حد كمتر استفاده از كارت‌های اعتباری و پرداخت را برای پرداخت‌های مستقیم، كاهش دهد. همچنین به احتمال زیاد استفاده از چك، كارت‌های پرداخت و كارت‌های اعتباری در پرداخت‌های غیرمستقیم، یعنی پرداخت‌های به هنگام را نیز كاهش خواهد داد.
فرآورده‌های پول الكترونیكی مبتنی بر نرم‌افزار رایانه‌ای نیز از طریق كاهش هزینه‌های مبادلاتی با تسهیل نقل و انتقال پول میان انواع مختلف حساب‌ها، بانك‌ها و كشورها و نیز سرریزهای یادگیری، تقاضای سپرده‌های دیداری را تحت تاثیر قرار می‌دهد و آن را كاهش خواهد داد.
سرریزهای یادگیری به مهارتی كه افراد در طی زمان ضمن استفاده از نرم‌افزارهای مالی شخصی و فناوری‌های ارتباطی برای مدیریت بهینه برنامه‌های مالی شخصی و فناوری‌های ارتباطی برای مدیریت بهینه برنامه‌های مالی خود كسب می‌كنند، مربوط می‌شود.
مهمترین ویژگی پول الكترونیكی یعنی فراملیتی یا بی‌مرز بودن آن نقش مهمی در اثرگذاری برسایرمتغیرهای اقتصادی ایفا می‌كند.
اگر چه این ویژگی ازنظر دولت‌ها منشا برخی تبعات منفی نشر گسترده پول الكترونیك تلقی می‌شود اما به ارتقای سطح كارایی مبادلات بین‌المللی نیز كمك قابل ملاحظه‌ای می‌كند.
طبیعتا با استفاده از پول الكترونیكی، هزینه نقل و انتقال بین‌المللی وجوه، به طور قابل توجهی كاهش خواهد یافت.
البته با افزایش بی‌سابقه كارایی پرداخت‌های بین‌المللی، ممكن است بی‌ثباتی نظام پولی جهانی افزایش یابد وبه بروز كشمكش بین ناشران و استفاده كنندگان پول الكترونیكی از یك سو وبانك‌های مركزی كشورها از سوی دیگر منجر شود.
ویژگی دیگر پول الكترونیكی، پول قانونی یا پول رایج نبودن آن است كه این امر درمراحل اولیه نشر، مقبولیت عمومی آن را كاهش می‌دهد.
علاوه براین پول الكترونیكی برخلاف اسكناس و مسكوك و دیگر وسایل مبادله امروزی ، مستلزم حضور فیزیكی پرداخت‌كننده و دریافت كننده وجه برای قطعیت پرداخت نیست، زیرا موجودی پول الكترونیكی می‌تواند از طریق شبكه‌های رایانه‌ای به صورت به هنگام انتقال یابد.
پیامدهای اقتصادی گسترش استفاده از پول الكترونیكی
نشر گسترده پول الكترونیكی با توجه به ویژگیهای خاص آن، به طور گسترده سایر بازارها و متغیرهای اقتصادی را تحت تاثیر قرار خواهد داد.
افزایش كارایی مبادلات یكی از مهمترین پیامدهای مثبت گسترش استفاده از پول الكترونیكی، افزایش كارایی مبادلات است.
پول الكترونیكی به چند طریق به كارامدتر شدن مبادلات كمك خواهد كرد.
از آنجا كه هزینه نقل وانتقال پول الكترونیكی از طریق اینترنت نسبت به سیستم بانكداری سنتی ارزانتر است، پول الكترونیكی مبادلات را ارزانتر خواهد كرد.
برای انتقال پول به روش سنتی، بانك‌های مرسوم، شعب، كارمندان، دستگاه‌های تحویلدار خودكار و سیستم‌های مبادله الكترونیكی مخصوص بسیاری را نگهداری می‌كنند كه هزینه‌های سربار همه این تشریفات اداری، بخشی از كارمزد نقل وانتقال پول و پرداخت‌های كارت اعتباری را تشكیل می‌دهد.
درحالی كه هزینه نقل وانتقال پول الكترونیكی به دلیل استفاده از شبكه اینترنت موجود و رایانه‌های شخصی استفاده‌كنندگان، بسیار كمتر و شاید نزدیك به صفر است.
اینترنت هیچ مرز سیاسی نمی‌شناسد و پول الكترونیكی نیز بدون مرز است.
بنابراین هزینه انتقال پول الكترونیكی در داخل یك كشور با هزینه انتقال آن بین كشورهای مختلف برابر است در نتیجه هزینه بسیار زیاد كنونی‌نقل و انتقال بین‌المللی پول نسبت به نقل و انتقال آن در داخل یك كشور معین، به طور قابل توجهی كاهش خواهد یافت.
وجوه پول الكترونیكی به طور بالقوه می‌تواند به وسیله هر شخصی كه به اینترنت و یك بانك اینترنتی دسترسی دارد مورد استفاده قرار گیرد.
به علاوه در حالی‌كه پرداخت‌های كارت اعتباری به فروشگاه‌های مجاز محدود است، پول الكترونیكی پرداخت‌های شخص به شخص را نیز امكان پذیر می‌سازد.
پیدایش پول الكترونیكی نوعی انقلاب پولی در اقتصاد امروزی و نسل‌های برتر اقتصاد پولی محسوب می‌شود و با تكمیل فرایند اعتماد سازی اركان اقتصادی خرد و كلان به استفاده از این پول، دامنه تحولات آن بیشتر خواهد شد.
یكی از وظایف نخبگان علمی و اقتصادی كشور تبیین فرصت‌ها، مزیت‌ها و تهدیدهای پول الكترونیكی به ویژه در بازارهای مالی و واسطه‌گری است.
اساس نظریه واسطه گری مالی بر مفهوم بازار كامل كلاسیك‌ها مبتنی است طبق این نظریه، واسطه‌گری مالی برای برطرف كردن اصطكاك‌ها و نقایص نظام بازار از جمله هزینه مبادله و اطلاعات
نا متقارن بین سرمایه‌گذاران و وام دهندگان، به وجود آمده است.
از آنجا كه این نظریه دیدگاه انفعالی نسبت به واسطه‌گری داشته و توضیح مناسبی برای برخی واقعیت‌های صنعت مالی به خصوص رشد شتابان و فوق‌العاده نوآوری‌های دهه‌های اخیر، ارائه نمی‌كند برخی از صاحب نظران نظیر مرتون و بودی در صدد تكمیل این نظریه برآمده‌اند.
به عقیده آنها وظایف اقتصادی واسطه‌گری مالی در طی زمان نسبتا ثابت بوده و ساختار نهادی بازار مالی برای انجام این وظایف تكامل یافته‌اند.
تعامل بین واسطه‌های مالی و بازار، ضمن تقویت و بهبود عملكرد وظایف آنها، نظام مالی را به سمت هدف ایده‌آل كارایی كامل سوق می‌دهد علاوه بر این نقش واسطه‌گری مالی در مدیریت ریسك و كاهش دادن هزینه‌های مشاركت برای افراد نیز، حائز اهمیت است.
بنابراین با پیدایش پول الكترونیكی و گسترشروز افزون بانكداری الكترونیك، تغییری در نقش سنتی بانك‌ها تجهیز و تخصیص منابع در نظام مالی رخ نخواهد داد.
به عبارت دیگر در این دوره نیز واسطه‌گری مالی یك ضرورت گریز ناپذیر است و بانك‌ها همچنان به عنوان واسطه بین وام دهندگان و وام گیرندگان فعالیت خواهند كرد اما ساختار نهادی بازار مالی در جهت بهبود كاركرد كل بازار و در نتیجه ارتقای سطح كارایی تغییر خواهد كرد.
از جمله تغییرات نهادی صنعت مالی كه به واسطه رشد خیره كننده اینترنت اتفاق افتاده و به طور فزاینده در حال گسترش است، رواج بانكداری الكترونیكی و در نتیجه پیدایش بانك‌های مجازی یا اینترنتی است.
مهمترین ویژگی این نوع بانك‌ها این است كه در رابطه بین بانك و مشتری، موقعیت فیزیكی بانك یا مشتری نقشی ندارد.
وابستگی نداشتن به موقعیت فیزیكی، علاوه بر اینكه زمینه رقابت بین بانك‌ها را تغییر داده و نقش فاصله مكانی از بانك را در هزینه نهایی ارائه خدمات بانكی به مشتری از بین می‌برد دو پیامد عمده دارد اول اینكه امكان مبادله خدمات مالی در بازارهای خرد كشورهای مختلف را فراهم می‌سازد، دوم اینكه بانك‌های مجازی می‌توانند موقعیت فیزیكی خودشان را بدون اینكه تغییری در ارتباط خود با مشتریانشان ایجاد كنند، تغییر دهند.
بنابراین بانك‌های مجازی در مقایسه با بانك‌های سنتی انعطا‌ف‌پذیرترند و نسبت به تغییر شرایط اقتصادی یا مقررات قانونی، به سرعت واكنش نشان می‌دهند و می‌توانند از كشوری به كشور دیگرنقل مكان كنند.
آثار كلان اقتصادی
پول الكترونیكی نماینده پول در جهان واقعی است و بر حسب همان پول‌های سخت موجود انتشار یافته پول الكترونیكی دلار، پول الكترونیكی ین و دیگر پول‌ها می‌توانند با پول سخت معادل خود در هر زمان مبادله شود بنابراین پول الكترونیكی به مفهومی كه دلار، مارك یا ین جدید هستند، پول جدیدی نیست.
پول الكترونیكی، پولی است كه توسط بانك‌ها با استفاده از پول واقعی به عنوان پایه، ایجاد می‌شود و قابلیت تبدیل آن به پول واقعی، تضمین شده است.
بازار ارز
پول الكترونیكی می‌تواند عامل بالقوه افزایش بی‌ثباتی در بازارهای ارز باشد از آنجا كه پول الكترونیكی، نماینده پول واقعی است، می‌باید یك نرخ ارز و یك بازار ارز در فضای رایانه‌ای وجود داشته باشد البته نرخ‌های ارز فضای رایانه‌ای و جهان واقعی، می‌باید برابر باشند در غیر این‌صورت معاملات اربیتراژ خرید و فروش ارز، بلافاصله نرخ‌های ارز واقعی و مجازی را برابر خواهد كرد.
با وجود این تفاوت‌هایی بین بازارهای ارز واقعی و مجازی وجود خواهد داشت.
كارمزد تسعیر پول الكترونیكی برحسب یك ارز با پول الكترونیكی برحسب ارز دیگر نسبت به كارمزد تسعیر پول واقعی، كمتر خواهد بود.
از آنجا كه در دنیای مجازی مصرف‌كنندگان می‌توانند بر روی دیسك سخت رایانه خود پول الكترونیكی چند كشور مختلف را نگهداری كنند، اگر ارزش یك ارز در بازار كاهش یابد، مصرف‌كنندگان به احتمال زیاد به تسعیر شكل پول الكترونیكی آن ارز با شكل پول الكترونیكی ارز دیگری كه با ارزش‌تر و با ثبات‌تر باشد، تمایل خواهند داشت از این‌رو انگیزه سفته‌بازی در بازار الكترونیكی ارز بیشتر از جهان واقعی خواهد بود.
این موضوع از آن جهت كه می‌تواند عامل بی‌ثباتی نرخ‌های ارز شود، حائز اهمیت است در واقع فعالیت‌های سفته‌بازی می‌تواند كاهش ارز اولیه هر ارز معینی را شتاب بخشد و نوسانات معمول در بازار ارز را افزایش دهد و آثار حبابی نوسان كاذب می‌تواند اتفاق بیافتد.
البته اگر انتظارات شركت‌كنندگان در بازار از یكدیگر مستقل باشد، افزایش تعداد شركت‌كنندگان ممكن است به تثبیت بازار كمك كند، اما اگر انتظارات شركت‌كنندگان در بازار به یكدیگر وابسته باشد، احتمال وقوع آثار حباب گونه در بازار افزایش خواهد یافت.
بنابراین از آنجا كه نرخ ارز پول الكترونیكی با جهان واقعی پیوند خورده است، شركت گسترده افراد در فعالیت‌های سفته‌بازی ممكن است، بی‌ثباتی نرخ ارز را در پی داشته باشد.
بازارهای مالی
پول الكترونیكی نماینده پول واقعی است كه توسط موسسات بانكی و غیره در ازای دریافت اسكناس و مسكوك انتشار یافته و تبدیل آن به اسكناس و مسكوك بنا به درخواست مشتریان تضمین شده است با وجود این، امكان دارد كه ناشران پول الكترونیكی نتوانند به خوبی از عهده تعهد قابلیت تبدیل‌پذیری آن به اسكناس و مسكوك، برآیند.
بدیهی است اگر بانكی به اندازه پول واقعی دریافتی از مشتریان خود اقدام به انتشار پول الكترونیكی كند و از محل منابع حاصل از تبدیل پول واقعی به پول الكترونیكی وام ندهد می‌تواند همه تقاضای مشتریان خود برای اسكناس و مسكوك را پاسخ دهد.
در این حالت ورشكستگی بانك‌ها غیر متحمل خواهد بود اما از آنجا كه همانند شیوه‌های مرسوم بانكداری، بانك‌ها فراتر از سپرده‌های پول نقد خودشان به اعطای وام به صورت پول الكترونیكی، خواهند پرداخت، اگر مشتریان بانك همگی به طور همزمان برای تبدیل موجودی پول الكترونیكی خود مراجعه كنند، بانك توانایی پاسخگویی به مشتریان را نداشته و در نتیجه ورشكسته خواهد شد كه این امر می‌تواند به بروز بحران در بازارهای مالی منجر شود.
