سرخی خون ، زنده ترین رنگ طبیعت

خون سیالی است اعجاب آور كه شادمانه در رگ ها می دود و حیات و زندگی را به تساوی بیم همه سلولها تقسیم می كند ، سرخی آن  پیام آور زندگی و زنده ترین رنگ طبیعت است . بی آن زندگی می میرد و در نقصان آن حیات می پژمرد ، و با آن زندگی به شكوفه می نشیند. ولی تا مدتها این مایع حیاتی برای بشر معمایی بزرگ و لاینحل بود ، اهدای خون ناشناخته بود و پس از اثبات آن به لحاظ پزشكی با مقاومت پیروان بعضی ادیان روبرو شد كه اهدای خون از فردی به فرد دیگر را گناهی نابخشودنی می دانستند . ولی امروزه هر كودك دبستانی با گروههای خونی آشناست ، هر نوجوان  نحوه انتقال خون  را در كتب درسی خود مطالعه كرده است و هر جوان حداقل یك بار اهدای خون را تجربه كرده است . ولی آیا در گذشته نه چندان دور قریب به یكصد سال قبل نیز چنین بود ؟ در این مقال می كوشیم به پیشینه انتقال خون در جهان و سپس ایران بپردازیم .

در فرهنگ های باستانی نشانه هایی از عقاید آنان نسبت به خون می یابیم به عنوان مثال :" گلادیاتورها خون سربازان مغلوب را به منظور تقویت می آشامیدند . " ویا مغولان معتقد بودند كه نباید خون شاهزادگان مغول در معرض آسمان و خورشید قرار گیرد . لذا شاهزادگان خاطی را یا به وسیله زه كمان خفه می كردند ویا اینكه او را در نمد پیچیده و آنقدر می مالیدند تا جان ببازد  ." سران مغول به سربازان خود دستور می دادند كه برای تقویت ، از خون اسبان خود بنوشند . "و همچنین " شاهزادگان مصر (باستان) برای رفع عوارض پیری و خستگی به دستور ساحران ،خون حیوانات را آشامیده و حمام خون می گرفتند " این همه در كنار اعتقاد و باور به اینكه خون را نشانه شجاعت ، سلامتی وجوانی ابدی می دانستند ، از فرهنگ مردم گذشته حكایت می كند و هیچ نشانی از انتقال خون ندارد. اولین اشاره به انتقال خون را در میان افسانه ها می توان یافت " در حكایت اوید (Ovid) آمده كه مدآ (Medea) برای بازگشت جوانی به پدرش خون از رگ های او گرفته و به جایش خون فرد جوان ویا به روایت دیگر معجون عجیبی كه با خون ساخته بود جایگرین نمود." البته بی شك این تنها افسانه ایی است كه بازهم به خواص جوانی آفرینی خون اشاره دارد ؛ ولی نخستین اشاره به انتقال خون برای درمان بیماری " در یك نوشته قدیمی عبری ...مندرج است كه برای درمان جذام پادشاه خون او را عوض كردند " مورد دومی كه در این باره موجود است " در سال 1492 ...جادوگری برای بهبود پاپ هشتم كه از بیماری مزمن كلیه و پیری رنج می برد اقدام به تعویض خون وی با خون سه جوان نمود "

ولی هنوز بررسی علمی درباره خون انجام نمی گرفت . نخستین كسی كه جریان خون و چگونگی آن را توضیح داد پزشكی دمشقی بود " جریان خون ریوی به وسیله پزشكی از اهالی دمشق در اواسط قرن 13 میلادی كشف گردید . علاءالدین علی ابی الحزم قریشی معروف به ابن النفیس (1210- 1280 م ) ." وی معتقد بود كه خون برای تصفیه از بطن راست به وسیله شریان های ریوی به ریه ها رفته و درآنجا منتشر و با هوا مخلوط و تا قطره آخر پاك شده و سپس از طریق ورید ریوی به بطن چپ قلب باز می گردد. چنان كه به نظر می رسد ابن النفیس تا حدودی جریان خون از قلب به شش ها را برای مبادله گازهای تنفسی ( دفعco2 و جذبo2) را به درستی توضیح داده است .

ولی با این حال "افتخار كشف جریان خون نصیب ویلیام هاروی گردید . وی دراثر تجربیات خود درسال 1616 جریان خون را كشف نمود ." اما اولین جرقه انتقال خون در فكر فردی دیگری زده شد " فرانسیس پوتر(Francis Poter) به نقل از یكی از معاصران وی ...شاید اولین كسی باشد كه از سال 1639 به فكر انتقال خون بوده و بالاخره ده سال بعد با یك لوله و پر در مرغ انتقال خون انجام داده است . " در تمام این سالها وقتی بحث انتقال خون در میان است تنها به یك شكل و آن هم  انتقال خون حیوان به انسان مورد قبول و یا عملی است .

"ریچارد لوور (Richard Lower ) در 14 نوامبر 1666 در انگلستان ابتدا تا سر حد امكان خون یك سگ را خارج نمود و با انتقال خون سگ دیگر آن را از مرگ نجات داد . لذا ویاولین كسی است كه نشان داده است در خونریزی های شدید مناسب ترین راه برای درمان انتقال خون می باشد" ولیدر قرن 17 به غیر از لوور كسی از مفید بودن انتقال خون در موارد خونریزی شدید صحبت ننمود و تنهااز انتقال خون برای درمان جنون ، بازگشت جوانی و یا حتی رفع اختلاف زن وشوهر استفاده می كردند!!. علاوه بر این در همین ایام به دلیل آنكه تنها انتقال خون حیوان به انسان به كار می رفت ، بعضی را نظر بر این بود كه انتقال خون حیوانی نظیر گاو موجب انتقال صفات آن حیوان مانند شاخ درآوردن در فرد گیرنده می شود .

در همین ایام مخالفت نسبت به انتقال خون چنان بالا گرفت كه  پرو( pro)نماینده آكادمی علوم (فرانسه ) گفت مگر می شود خون را مانند پیراهن تعویض نمود ؟ بالاخره در اثر پیدا شدن عوارض عفونی كه در آن زمان ناشناخته بود پارلمان فرانسه درسال 1675 و به دنبال آن انجمن پادشاهی پزشكی لندن و سال بعد همپاپ عمل انتقال خون را ممنوع و حرام اعلام كرد. ادامه قرن 17 و تمام قرن 18 با ركود در تحقیقات انتقال خون همراه بود؛  بسیاری از پزشكان دراین مدت عمل انتقال خون را كار غیر دانشمندان تلقی كرده و عوارض روحی را از عواقب انتقال خون می دانستند .ولی همین دوره ركود سبب علمی شدن كار انتقال خون شد و " در اواخر قرن 18 دوران ماجراجویی انتقال خون سپری شد و با كارهای جیمز بلاندل (James Blundell) وارد مرحله نوینی گردید. " از نتایج تحقیقات و كوشش های بلاندل می توان به دو مورد زیر اشاره كرد :

به جای پیوند شریان به ورید ( كه تا آن هنگام انجام می شد ) انتقال خون در دو مرحله انجام گرفت .

با انتقال خون بین دو حیوان از دو نوع مختلف مخالفت شد .

اولین انتقال خون انسان به انسان به وسیله بلاندل

انجام گرفت : "در 23 دسامبر ( یا اكتبر ) 1818 به مرد 35 ساله ای مبتلا به سرطان معده كه مشرف به موت بود در مدت 5 الی 6 دقیقه مقدار 325 گرم خون از چند نفر گرفته و تزریق نمود . بیمار به دنبال یك بهبود موقتی بعد از 56 ساعت در گذشت " و در همین ایام " از انتقال خون علاوه بر درمان موارد خونریزی شدید در درمان سوختگی ، سیفلیس  و هاری هم استفاده می شد . " به دلیل آنكه اصول بهداشتی در انتقال خون رعایت نمی شد و یا دانش لازم در این زمینه  وجود نداشت ، عوارض ناشی از عفونت در حین انتقال خون گسترش یافت .علاوه بر این اهدای خون به هیچ وجه عملی فراگیر نبود لذا  از خون گوسفند برای انتقال به انسان استفاده می شد" در آن زمان ضرب المثلی رایج بود كه می گفتند برای انتقال خون 3 گوسفند لازم است : اهدا كننده ، بیمار دریافت كننده و پزشك"!

پزشكان در این قرن هنوز به دنبال جایگرینی برای خون در موارد اضطراری می گشتند لذا " در اواخر قرن 19 یك حركت كوتاه مدت برای استفاده از شیر به جای انتقال خون به وجود آمد ( 80-1873 ) و به خصوص در آمریكا مورد قبول قرار گرفت . ازشیر گاو ، بز وانسان استفاده می نمودند ولی در اواخر 1880 به علت عوارض مختلفی كه می داد متروك و نوبت به استفاده از محلول نمكی فیزیولوژیكی رسید " ولی چون این محلول كمبود گلبول های قرمز را جبران نمی كرد بازهم انتقال خون و استفاده از آن مطرح شد .

دراین زمان روش انتقال خون به صورت مستقیم وبازو به بازو بود . " ولی این روش باعث از بین رفتن عروق بیمار و اهداكننده خون شده و به علاوه گاهی عمل اتصال دو رگ برای انتقال خون مشكل تر از عمل اصلی درمان بیماربود و همچنین مقدار خون منتقل شده را نمی توانستند تعیین كنند و اغلب انتقال خون را تا زمانی كه اهدا كننده رنگ پریده می شد ادامه می دادند. " در این زمان به دلیل ناشناخته بودن گروههای خونی اغلب انتقال خون ها با عدم موفقیت همراه بود . تااینكه"كارل لاندشتاینر و همكارانش در سال 1900 چهار گروه خونیO, A,B,AB را كشف كردندو در سال 1930 فرد مزبور جایزه نوبل را به همین دلیل دریافت كرد . " با كشف گروههای خونی مشل دیگری رخ نمود و آن انعقاد خون بود چراكه انتقال خون مستقیم دیگر میسر نبود و در ذخیره سازی خون های اهدایی خون منعقد می شد " ژودن (Judin)در 1939 در مسكو پیشنهاد استفاده از خون كسانی كه در اثر جراحی و حادثه فوت نموده اند (را) مطرح نمود . مزیت آن این است كه با یك سوزن در حدود 2 تا 4 لیتر خون به دست می آید كه نیازی به مایع ضد انعقاد ندارد زیرا در اثر پدیده فیبرینولیز كه از 30 تا 90 دقیقه بعد از مرگ پیش می آید خون قابلیت انعقاد خود را از دست می دهد . در مدت دو سال در حدود 2500 مورد انتقال خون از این طریق انجام گرفت ولی به علل روانشناسی و اشكالات دیگر رونق به دست نیاورد. " تمام این رویدادها به تاسیس اولین بانك خون در آمریكا به سال 1937 منجر شد .

و اما از پیشینه انتقال خون در گذشته ایران اطلاعی در دست نیست ولی می توان عمل حجامت را كه هم اكنون نیز رواج دارد به نوعی درمان از طریق دریافت خون نامید ؛ در این روش معتقد بودن كه خون آلوده از این طریق خارج شده و بهبودی را به دنبال دارد . و اما در دوره معاصر : از سال 1324 به بعد انتقال خون های پراكنده در بیمارستان های مختلف انجام می گرفته است و " در سال 1331 به طور همزمان مركزخون ارتش توسط مرحوم دكتر محمدعلی شمس و مركز انتقال خون شیر خورشید سرخ (سابق) توسط مرحوم آقای دكتر احمد آژیر تاسیس و شروع به كاركردند ." در طی این مدت تا تاسیس سازمان انتقال خون اهدا كننده خون وجود نداشت و تنها افراد مستمند اقدام به فروش خون خویش می كردند ( كه البته این روش در تمام نقاط دنیا مرسوم بود وهنوز در بعضی كشورها،  فروش خون وجود دارد و نه اهدای آن ) و درنهایتبه همت آقای دكتر فریدون علا در سال 1353 سازمان انتقال خون ایران تاسیس و شروع به كار كرد .

امروزه عمل اهدا خون ازسوی مردم كشورمان كاری خداپسندانه و انسانی تلقی می شود . در شبهای قدر و همچنین در روز عاشورا و دیگر مراسم مذهبی خیل عظیم مردمی كه برای اهدای خون خود به مراكز انتقال خون مراجعه می كنند ، و یا در حوادث غیر مترقبه نظیر زلزله بم صف های طولانی اهداكنندگان خون كه در سرمای زمستان منتظر نوبت می ایستند ، خود نشانگر شعور ، نوع دوستی و آزادگی مردم كشورمان دارد. خون سالم در این زمان گوهری بس ارزشمند است . قطرات این مایع حیات را از هم وطنانمان كه نیازمند خون سالمند دریغ نداریم .

منبع :

با استفاده از جلد اول درس نامه سازمان انتقال خون ایران