فال حافظ ، میراثی معنوی

فال گرفتن كه به معنی پیش‌بینی كردن و پیش‌گویی درباره واقعه و عملی است كه در آینده اتفاق خواهد افتاد، از فرهنگ و دانش عامیانه مردم برخاسته است. و از آن‌جا كه بخشی از میراث معنوی شامل سنت‌های شفاهی و دانش و تجارب اجتماعی مردم می‌شود، فال‌گیری و به ویژه "فال حافظ" قابلیت ثبت در فهرست میراث معنوی را داراست.

شاید كه در برخورد اول با موضوع، "فال‌ حافظ" را برای ثبت در فهرست میراث معنوی چندان قابل توجه نیابیم، اما با آشنایی بیشتر، نظرمان تغییر خواهد كرد.

برای این منظور می‌بایستی با جنبه‌های مختلف فال‌گیری و اعتقاد مردم به فال حافظ آشنا شویم:

1- فال‌گرفتن در فرهنگ ما پیشینه‌ی طولانی دارد. در واقع تفال و مشورت با كتاب‌های مورد احترام و علاقه مردم، همچون كتاب‌های دینی، دیوان شاعران و به ویژه عارفان در میان ایرانیان باوری دیرینه است. به طور مثال در كتاب‌های تاریخی فراوانی آمده است كه سلطان یا فرمانده سپاه كه فردای جنگ برایش نامعلوم است، با یك فال تصمیمش را عوض كرده و یا ‌این كه مصمم‌تر از پیش شده است. همچنین شاهد هستیم كه فال‌بینی در میان عوام مردم تا امروز هم جایگاه خود را حفظ كرده است.

2- علاقه مردم به تفال به منظور اطلاع یافتن از وضعیتی است كه برایشان قابل پیش‌بینی نیست و گاهی نیز به منظور صلاح‌اندیشی و مشورت انجام می‌گیرد.

فال حافظ:

اگرچه احترام و اعتقاد ویژه‌ای كه به حافظ در میان ایرانیان وجود دارد، لازم به یادآوری نیست، اما برای موضوع "فال حافظ" می‌بایستی كه به آن‌ها اشاره كوتاهی داشته باشیم.

درباره مشورت پادشاهان و بزرگان از دیوان حافظ و یافتن جواب "وصف‌الحال"، روایت‌ها و سندهای تاریخی فراوانی در دست است. از دوره صفویه به بعد، شاهدهای فراوانی درباره كرامت‌ها و لطیفه‌های شگفت‌آمیز فال حافظ سراغ داریم كه در تذكره‌ها، یا به صورت مجموعه‌های مستقل در ایران و هندوستان نشر یافته است. لقب "لسا‌ن‌الغیب" و "ترجمان الاسرار"، كه تذكره نویسان و عارفان همواره حافظ را به این صفت نامیده‌اند، به این خاطر است كه در باور عامه مردم، حافظ از نیت همگان خبر داشته است.

دیوان حافظ یكی از كتاب‌هایی است كه در خانه هر ایرانی وجو دارد و در كنار قرآن قرار داده می‌شود. جالب این‌كه در میان برخی از هم‌وطنان، دیوان حافظ را در سفره هفت سین می‌گذارند و پس از تحویل سال برای تمام افراد خانواده فال می‌گیرند.

فال حافظ به عنوان میراث معنوی:

اینكه چه موقع فال بگیریم و چه كسی فال بگیرد و شیوه فال گرفتن چگونه باشد و نتیجه فال چگونه تفسیر شود، از مراحل فال‌ حافظ به شمار می‌آیند كه خود از عمق این باور حكایت می‌كند و آن را شایسته ثبت در فهرست میراث معنوی می‌كند.

1- چه موقع فال می‌گیریم:

فال حافظ در زمان‌ یكی از جشن‌های شادی و مناسبت‌های مختلف همچون چهارشنبه سوری، شب چله، روز سیزده به در، شب تیرماه سیزده، آخرین چهار شنبه ماه صفر، شب سیزدهم ماه صفر  و ... انجام می‌شود. حتی هنگامی كه كسی بخواهد سفر كند یا در مورد موضوعی تصمیم بگیرد از دیوان حافظ كمك می‌گیرد.

2- چه كسی فال می‌گیرد:

بنابر آداب و رسوم، "فال‌خوانی" كار همگان نیست. فال‌خوان باید حداقل یك و یا چند ویژگی را داشته باشد: 1- كسی باشد كه صدای خوب و دلنشینی دارد و خوب شعر می‌خواند. 2- شخص باسوادی باشد. 3- ریش سفید یا شخص مهم مجلس باشد. 4- میزبان باشد.

3- چگونه فال می‌گیریم:

فال‌خوانی و تفال به دیوان حافظ یكی از مراسم جمعی و گروهی محسوب می‌شود. در زمان‌هایی كه برای فال خوانی بر شمردیم، این تنها صاحب فال نیست كه با علاقمندی به "فال‌خوان" گوش می‌سپارد، بلكه بقیه حاضران نیز با كنجكاوی سعی می‌كنند حدس بزنند كه نیت صاحب فال چه بوده است و نظر خود را نیز ابراز می‌كنند.

شیوه‌های متفاوتی برای انتخاب "قرعه فال" وجود دارد كه در شهرهای مختلف فرق می‌كند. انتخاب غزل فال هم دارای آداب و شرایط ویژه‌ای است. مثلا با كتابی كه صفحه‌های آن پاره یا ناقص است فال نمی‌گیرند، یا بیش از سه فال برای یك نفر بی‌احترامی به حافظ محسوب می‌شود.

در زمان فال‌خوانی، فال‌خوان وضو می‌گیرد و سپس دیوان حافظ را مانند كتابی مقدس در دست نگه می‌دارد، رو به قبله می‌نشیند، نام خدا را بر زبان می‌راند، احیانا سه صلوات می‌فرستد و پس از این‌كه صاحب فال نیت كرد، وی با سر انگشت و معمولا با چشم بسته، صفحه‌ای را نشان كرده و كتاب را می‌گشاید.

غزل فال، اولین غزل در صفحه راست است. اگر شروع غزل در صفحه قبل باشد، ورق زده و از مطلع غزل می‌خواند. غزلی را كه بعد از آن می‌آید را "شاهد فال" می‌نامند.

4-حافظ را قسم می‌دهیم:

باور عامیانه بر این است كه در تفال از دیوان حافظ باید او را قسم داد. معمولا حافظ را به "شاخ نبات" كه او را معشوقه حافظ می‌پندارند، قسم می‌دهند. اما حافظ را به آب پاك و هفت شیشه گلاب و آب ركن آباد و شاه چراغ و شیر مادر و روز روشن و محمد و آل محمد و مولا علی و چهارده معصوم و دوازده امام و حضرت عباس و ... هم قسم می‌دهند.

نتیجه:

گستردگی این مراسم در همه جای ایران، ماندگاری این رسم، آداب آمیخته به تقدسی كه در این رسم دیده می‌شود، ادبیاتی كه در رابطه با آن به وجود آمده و ... همه و همه ما را در این اندیشه فرو می‌برند كه یكی از آیین‌های ایرانی را با ثبت در فهرست میراث معنوی حفظ نماییم.

منبع:

آرش نورآقایی -به شاخ نباتت قسم (باورهای عامیانه درباره فال حافظ)، دكتر محمود روح‌الامینی، تهران، چاپ نقش جهان، 1369