همزه و طرز نگارش آن

رسم الخط در زبان فارسی

در زبان فارسی «همزه» را می توان به این صورت ها نوشت: ا، آ، ـئـ، ؤ، ءِ

همین جا فرق بین همزه «ء» و «ی» كسره ی آخر بعضی كلمات فارسی «ء» را روشن می كنیم:

قواعد همزه، در زیر می آید، اما «ء» كه بر روی كلمات فارسی مثل: خانه ی من و پیشه ی تو می آید، با همزه ی عربی ارتباط ندارد و در واقع از لحاظ شكلی، مخفف «ی» است كه دنباله ی «ی» قطع شده است. بعضی اخیراً این «ی» را به صورت كامل می نویسند، مثل: خانه ی من و پیشه ی تو، كه این امر تفاوت بنیادی با «ی» مخفف ندارد ولی از آنجا كه شكل نگارش را اندكی بدنما می كند و بیم آن می رود كه از این پیشنهاد خوشنویسان استفاده نكنند، نوشتن «ی» به صورت مخفف شكلی، پیشنهاد می شود.

الف –همزه ی عربی ممكن است در اول كلمه ی فارسی بیاید كه به صورتهای «اَ»، «اِ»، «اُ» یا «آ» است، مثل:

اَستر، اُشتر، اداره، آسیب.

و در كلمات خارجی مثل: اَندكس، اِستادیوم، اُسوالد، آربری.

كلماتی مثل ئیدروژن و ئیدرات ها كه با دندانه نوشته می شود دلیلی دارد كه اینك می گوییم: این دسته از كلمات خارجی در اصل با «H» فرانسه نوشته می شد و حالا هم می شود و از همان صورت به فارسی آمده است و سالها پیش آنها را «هیدروژن» و «هیدارت ها» می نوشتند. از آنجا كه این حرف در زبان فرانسه، یعنی «H یا هاش» به صورت «آش» تلفظ می شود، بتدریج كه خواسته اند آن كلمات را نزدیك به تلفظ اصلی شان بنویسند «هـ» را تبدیل به «ئـ» كرده اند و به همین صورت هم مانده است. اگر روز اول «H» را به صورت فرانسوی آن تلفظ می كردند و «ایدروژن» و «ایدرات ها» می نوشتند چنین نمی شد. در هر حال این استثنا وجود دارد.

ب-همزه ممكن است در وسط بیاید، در این صورت:

اگر كلمه ی فارسی باشد، هرگز در میان كلمه یا پایان كلمه به صورت «همزه» نیست، بنابراین همواره با «ی» نوشته می شود (چون همزه فارسی نیست و كلمه ی فارسی همزه ندارد).

آیین         و نه به صورت      آئین

پاییز        و نه به صورت      پائیز

پایین        و نه به صورت      پائین

روییدن     و نه به صورت      روئیدن

بوییدن      و نه به صورت      بوئیدن

مویی        و نه به صورت      موئین

رویین      و نه به صورت      روئین

همزه ی میانی از كلماتی كه عربی است و به فارسی آمده

- پس از مصوت كوتاه ـَ «A» به صورت «أ» نوشته می شود:

تألیف، تأثیر، تأدیب، مأوا، رأس، مستأجر و غیر اینها.

- پس از حرف مصوت كوتاه ـَ (A) و پیش از حرف مصوت بلند (آ=Â) به شكل «آ» نوشته می شود. در واقع «همزه» در این حال در «الف» ممدوده جذب می شود، مثل:

منشآت، مآخذ، مآلاً، مآثر، مآل، لآلی (جمع لؤلؤ).

سعدی گوید:

پس از صامت ساكن و پیش از حرف مصوت بلندِ «آ=» مثل مورد قبل به صورت «آ» نوشته می شود، مثل:

قرآن، مرآت.

پس از مصوت «اُ=O» به شكل «و» كه روی آن علامت همزه قرار می گیرد نوشته می شود، مثل:

مؤتمن، مؤتلف، مؤسس، مؤثر، مؤدب، سؤال، مؤنث.

جز موارد چهارگانه ی بالا در سایر موارد، همزه ی میان كلمات عربی یا خارجی در فارسی «ئـ» و «ـئـ» یعنی به صورت دندانه ای كه روی آن علامت همزه قرار می گیرد، نوشته می شود از جمله:

ائتلاف، تخطئه، تئاتر، سئانس، رئالیست، توطئه، مسئله، هیئت، جرئت، قرائت، دنائت، ژوئن، پنگوئن، مسائل، مصائب، رسائل، علائم، ملائك، نوئل، سوئد.

یادآوری: پیش از حرف مصوت كوتاه مكسور «ـِ =E» را معمولاً فارسی زبانان با «ی» می نویسند، مثل:

مصایب، رسایل، غایب، ملایك، جایز، عواید، فواید، شمایل، سایر، فصایل، نایل، نایب، قبایل.

اما باید در نظر داشت كه «مسائل» در عربی جمع مسئله است و «مسایل» جمع «مسیل». بنابراین برای پرهیز كردن از اشتباه كه این جمع، جمع «مسیل»  است یا «مسئله» بهتر است «مسائل» را جمع مسئله و «مسایل» را جمع مسیل گرفت و این استثنا را پذیرفت. كلمات لاتینی مثل نوئل را هم اگر به صورت «نویل» یعنی با «ی» بنویسیم علاوه بر اینكه تلفظ آن با زبان اصلی و بویژه با تلفظ شفاهی آن تغییر می كند و از طرفی «نویل» ندارد (سِر، نویل چمبرلن) اشتباه پیش می آید، بنابراین، این گونه كلمات را بهتر است با همزه نوشت، یعنی در هر حال «فونتیك» تلفظ آن نباید تغییر عمده ای بر اثر نگارش فارسی پیدا كند.

پیش از مصوت بلند «او =U» به صورت:

شئون، رئوف، مسئول، مرئوس، زئوس، كاكائو، شائول نوشت.

پیش از مصوت كوتاه «ـُ =O» ( كه این مورد مربوط به كلماتی است كه از زبانهای اروپایی به فارسی آمده است) با «ﺌ» یا «ـئـ» (دندانه + علامت همزه) باید نوشت:

لائوس، لئون، ناپلئون، نئون، كلئوپاترا، لئوپلد، ژئوفیزیك، تئودور.

پ –همزه ممكن است در پایان كلمه بیاید (در كلمات فارسی همزه ی پایانی نداریم و این همزه مخصوص كلمات عربی است به فارسی آمده است).

پس از مصوت كوتاهِ (ـَ =A) به صورت «أ» یا «ـأ» می آید، مثل:

مبدأ منشأ، ملجأ، خلأ، ملأ (ملأ عام).

همزه ی این گونه كلمات هنگام چسبیدن به «یا» ی وحدت، نكره و نسبت به صورت «ﺌ» یا «ـئـ» می آید، مثل: مبدئی، منشئی، ملجئی، خلئی، ملئی.

پس از مصوت كوتاهِ «ـُ =O» به صورت «واو» كه بالای آن علامت همزه است نوشته می شود، مثل:

تلؤلؤ، لؤلؤ.

غیر از دو مورد بالا همه جا به صورت خود علامت همزه «ء» نوشته می شود، مثل:

سوء، بطیء، شیء، جزء،

همزه ی این دسته از كلمات هنگام چسبیدن به «یا» ی وحدت، نكره و نسبت به صورت «ﺌ» نوشته می شود، مثل:

جزئی، سوئی، شیئی.

همزه ی پایانی پس از مصوت بلند «آ =Â) حذف می شود، مثل:

ابتدا، انتها، املا، انشا، اجرا، وزرا، اطبا، انبیا، اولیا، امضا، ابتلا، صفرا، سودا و غیر آنها.

در حالت نسبت و همراهی با «یا» ی وحدت و نكره و در اضافه، به جای همزه، «ی» قرار می گیرد، مثل:

ابتدای، انتهای، املای، انشای، اجرای، وزرای، اطبای، انبیای، اولیای، امضای، ابتلای.

همزه از اول ضمایر و صفات اشاره حذف نمی شود، مثل:

بنابراین، از این، در این، از او، در او، جز او، نوشتن آن به صورت «بنابرین» و ... غلط است.

       برگرفته از كتاب شیوه نگارش

مرتضی كاخی