نقد و بررسی ادبی

همانطور که از عنوان مشخص است در این ستون 2 موضوع مجزا اما نزدیک به هم مطرح می شود . یکی نقد ادبی و دیگری بررسی ادبی.

نقد ادبی در نزد قدما با آنچه امروزه از آن استنباط می‌شود متفاوت است. در نزد قدما مراد از نقد معمولاً بر این بوده است که معایب اثری را بیان کنند و مثلاً در این که الفاظ آن چه وضعی دارد یا معنی آن برگرفته از اثر دیگری است و بطور کلی از فراز و فرود لفظ و معنی سخن گویند. و این معنی از خود لغت نقد فهمیده می‌شود زیرا نقد جدا کردن سره از ناسره است.اما در دوران جدید مراد از نقد ادبی نشان دادن معایب اثر نیست (هر چند ممکن است به این امر هم اشاراتی داشته باشد) زیرا نقد ادبی به بررسی آثار درجه یک و مهم ادبی می‌پردازد و در اینگونه آثار بیش از اینکه نقاط ضعف مهم باشد نقاط قوت مطرح است.لذا منتقد ادبی می‌کوشد با تجزیه و تحلیل آن اثر ادبی اولاً ساختار و معنی آن را برای خوانندگان روشن کند و ثانیاً قوانینی را که باعث اعتلای آن اثر ادبی شده است توضیح دهد. لذا نقد ادبی از یک سو بکارگرفتن قوانین ادبی در توضیح اثر ادبی است و از سوی دیگر کشف آیین‌های تازه ممتازی است که در آن اثر مستتر است.

میشل فوکو در مقاله معروف «مؤلف چیست» نقد را چنین تعریف می‌کند:« کار نقد،آشکار ساختن مناسبات اثر با مؤلف نیست و نیز قصد ندارد تا از راه متون، اندیشه یا تجربه‌ای را بازسازی کند، بلکه می‌خواهد اثر را در ساختار،معماری، شکل ذاتی و بازیِ مناسبات درونی‌اش تحلیل کند. در اینجا، مسأله‌ای پیش می‌آید: اثر چیست؟»

برای تشخیص معماری آثار ادبی بود که به مرور زمان "مکاتب ادبی" پدید آمدند و به کمک این مکاتب ادبی مثل رئالیسم یا فرمالیسم بود که مخاطبان ادبیات این توانایی را یافتند که یک اثر ادبی را از چند دیدگاه مجزا تماشا کنند و بنابر این دقیق تر به فهم اثر نائل آیند . از نقطه نظر مکاتب ادبی "نقد ادبی" چندین شاخه می شود مثل : نقد تاریخی ، نقد فرمالیستی ، نقد اطوره ای ، نقد روانشناسانه و...

و از نقطه نظر نوع "نقد" نقد ادبی کلاً بر دونوع تقسیم بندی دارد:

1ـ نقد نظری

2ـ نقد عملی

نقد نظری  (Theoretical criticism)

که مجموعه منسجمی از اصطلاحات و تعاریف و مقولات و طبقه‌بندی‌هایی است که می‌توان آنها را در ملاحظات و مطالعات و تفاسیر مربوط به آثار ادبی بکار برد. همینطور محک‌ها و قواعدی را مطرح می‌کند که با استعانت از آنها می‌توان آثار ادبی و نویسندگان آنها را مورد قضاوت و ارزیابی قرار داد و به اصطلاح ارزش‌گذاری کرد.

نقد نظری در حقیقت فقط بیان قواعد و فنون ادبی و نقد ادبی است اما ممکن است آن را در اثری پیاده نکنیم.مثلاً می‌گوییم در نقد باید توجه داشت که متن تحت‌الشعاع زندگی و آرای نویسنده قرار نگیرد،اما از این دیدگاه خاص به بررسی اثری نمی‌پردازیم و فقط بیان نظریه کرده‌ایم.

کتاب آی.ا.ریچاردز موسوم به اصول نقد ادبی (Principles of Literary Criticism) که در سال 1924 نگاشته شد و کتاب نورتروپ فرای موسوم به تشریح نقد ادبی (Anatomy of Criticism) که به سال 1957 نوشته شد از آثار معتبر در نقد نظری هستند.

نقد عملی یا تجربی  (Practical criticism)

این نوع نقد به بررسی تقریباً تفصیلی اثر خاصی می‌پردازد؛ یعنی استفاده عملی از قواعد و فنون ادبی برای شرح و توضیح و قضاوت اثری.در نقد عملی باید از اصول نظری نقد ـ که طبیعتاً بر تجزیه و تحلیل‌ها و ارزشگذاری منتقد نظارت و حاکمیت دارند ـ بطور ضمنی  وغیر صریح استفاده کرد.به زبان ساده در عمل از مفاد آنها استفاده شود نه این که بصورت نقل قول، نقد را تحت‌الشعاع قرار دهند.بعبارت دیگر باید بصورت توصیه‌هایی، گاه به گاه و مناسب مقام مورد رجوع و استفاده قرار بگیرند. در نقد ادبی بحث این است که «فلان اثر(شعر) تا چه حد خوب‌است؟». اما برای اینکه متوجه شویم فلان اثر (شعر) تا چه حد خوب است باید مسائل مختلفی را در مد نظر داشته باشیم. مثلاً باید نسبت به صحت متن مطمئن باشیم ولذا وارد مباحث زبان شناسی و تاریخی شویم. و الیوت هم اشاره کرده است که عظمت آثار فقط با معاییر ادبی تبیین نمی‌شود. پس اشراف به نظام‌های دیگر علوم انسانی چون روانشناسی و جامعه شناسی و تاریخ و امثال اینها برای منتقد بصیر لازم است.

در میان آثار بزرگ نقد ادبی انگلستان در این حوزه، می‌توان از مقالات درایدن،دکتر جانسون، برخی از فصولی که کالریج در کتاب تراجم ادبی (Biographia Literaria) در باب شعر وردزورث نوشته است، سخنرانی او در باب شکسپیر،کتاب ماتیو آرنولد موسوم به مقالاتی در نقد ادبی (Essays in Criticism) و سرانجام از گزیده مقالات (Selected Essays ) تی.اس.الیوت نام برد.

البته نقد ادبی دسته بندی هایی به مراتب بیش ار آنچه اینجا به آن اشاره شد دارد که به مرور در ستون نقد و بررسی ادبی به آن ها خواهیم پرداخت اما برای آشنایی کلی و بیات رویه این ستون به این نکته اشاره می کنم که در ستون "نقد ادبی" سعی در معرفی انواع نقد ادبی از نظر نقد نظری و همین طور مطرح کردن نقد عملی به عنوان نمونه برای منتقدین جوان است . به علاوه آشنایی با مکاتب ادبی مغرب زمین که مجموعه ای از ایسم هاست نیز از نظر دور نمانده است . مابه ازای این ایسم ها در ادبیات فارسی "سبک های شعر و نثر فارسی " هستند که در مطالب سبک شناسی تا حد امکان به انها می پردازیم

در قسمت بررسی ادبی به نقل "مقالات ادبیی" که به فهم و تحلیل متون ادبی کمک می کنند خواهیم پرداخت  سعی در فراهم آوردن گنجینه ای از مقالات مفید و علمی را مطمح نظر قرار می دهیم.

تبیاد

منبع : خلاصه ای از مقاله نقد ادبی چیست ، هدی صادقی مرشت