خورشید بیغروب
گرچه رازی در سال 304 خورشیدی؛ 313 هجری قمری در زادگاهش چشم از جهان فروبست اما خورشید نبوغ رازی با آثار ماندگارش همیشه بر تاریخ علم میتابد. رازی مؤلف و پژوهشگر پرکاری بود. طبق فهرستی که ابوریحان بیرونی در کتاب « فهرست کتب رازی » ارائه کرده 184 عنوان کتاب در زمینههای مختلف است که 56 کتاب مرتبط با طب، طبیعیات، 33 كتاب؛ منطق، 7 كتاب؛ ریاضیات و اخترشناسی، 10 كتاب؛ تفسیر و تخلیص كتابهای فلسفی و پزشكی دیگران، 7 كتاب؛ علوم فلسفی و تخمینی، 17 كتاب؛ ماوراءالطبیعه، 6 كتاب؛ الهیات، 14 كتاب؛ كیمیا، 22 كتاب؛ كفریات، 2 كتاب و فنون مختلفه، 10 كتاب.
با ذکر برخی از تالیفات وی این فصل را به پایان میبریم به امید آنکه شما فصلی نو در تاریخ علم بگشایید.
1. جامع کبیر ( الحاوی ) : این کتاب بزرگترین دانشنامهی پزشکی است. رازی در آن نظریههای پزشکی طبیبان پیش از خود را باذکر منبع و بدون تغییر گردآوری کرده است. ابوعلی سینا در تالیف قانون از این کتاب بهرهی فراوان برده است. این کتاب در 1297 میلادی به لاتین ترجمه شده و بارها در اروپا تجدید چاپ گردید و جز کتابهای دانشکده پزشکی پاریس در 1395 بود.
2. الکناش منصوری: زمانی که رازی به در خواست ابوصالح منصوربن اسحاق سامانی، والی ری به زادگاه خود بازگشت و ریاست بیمارستان ری را به عهده گرفت این کتاب را به نام وی نوشت. در این کتاب رازی از تشریح استخوانها وعضلات، مغز، قلب، چشم، کلیه و مثانه، دستگاه گوارش، ستون فقرات و زوائد و سوراخهای آن، نخاع و غیره سخن گفته است. در مجموع این کتاب حاوی 10 مقاله در توضیح مفاهیم پایهای پزشکی است و بعد از الحاوی مهمترین کتاب پزشکی وی است. مقالهی 9ام آن با نام « دربارهی درمان همهی بیماریها از فرق سر تا نوک پا » بسیار مورد توجه بوده است و به طور جداگانه نیز در اروپا به چاپ رسیده است. این کتاب نخستین کتاب پزشکی چاپ شده به شیوهی گوتنبرگ است.
3. الجدری و الحصبه ( آبله وسرخک ) : پیرامون آبله و سرخک و شرح تفاوتهای آنها است. همان طور که گفته شد رازی اولین پزشکی است که متوجه تفاوت این دو بیماری شد و به تالیف کتاب دربارهی آن پرداخت. نکتهی جالب در مورد این کتاب شیوهی نگارش آن است که با اصول امروزی مطابقت میکند.
4. تقاسیم العلل: رازی در این کتاب به دستهبندی و طبقهبندی بیماریها پرداخته و چکیدهای از روشهای درمانی آنها را بیان کرده است.
5. الفصول (المرشد): چکیدهی پزشکی میباشد.
6. فی محنه الطبیب و کیف ینبغی ان یکون: به شرح ویژگیهای لازم برای پزشک میپردازد.
7. برء الساعه: در آن فوریتهای پزشکی را ارائه کرده.
8. من لایحضره طبیب: روشهای خود درمانی را برای اشخاصی که به پزشک دسترسی ندارند فراهم کرده است.
برخی از کتابهای رازی، به مرض خاصی اختصاص یافته و به شرح تجربیات و مطالعات وی دربارهی آن و روشهای درمانیای که برای آن یافته است پرداخته، از آن جمله کتابهایی در مورد؛ درد روده ( کتابی فی القولنج )، نقرس و درد مفاصل ( کتابه فی النقرس و اوجاع المفاصل)، بیماریهای فصل پاییز و علت افزایش بیماری در این فصل ( فی العله التی صار الخریف ممرضا ) ، حساسیت و زکام ناشی از گردهی گل در فصل بهار ( فی العله التی تحدث الورم و الزکام فی رووس الناس الوقت الورد ).
رازی که به تغذیه به عنوان راهی برای درمان و پیشگیری از بیماری توجه داشت کتابهایی نیز در زمینهی علم تغذیه نگاشته از قبیل:
1. دفع المضار الاغذیه که به نام بهداشت غذایی در عصر حاضر به چاپ رسیده و در زمینهی جلوگیری از زیان غذاها است.
2. اطمعه المریض؛ دربارهی غذای بیماراست.
3. تقدیم الفاکهه قبل الطعام و تاخیر منه؛ در باب فواید خوردن میوه پیش و پس از غذا.
4. منافع الاغذیه و مضارها؛ در آن از خواص گندم، حبوبات، گوشت تازه و خشک، ماهی، آشامیدنیها و ... سخن گفته و فصولی راجع به اشتها، هضم غذا، ورزش، پرهیزهای غذایی و مسمومیتهای غذایی دارد.
در زمینهی دارو و داروسازی کتابهای زیر را برجای نهاده:
• القرابازین الکبیر و القرابازین الصغیر: داروهایی را که پزشکان باید با آنها آشنا باشند را معرفی میکند.
• الادویه المسهله الموجود فی کل مکان: پیرامون داروهایی که دسترسی به آنها راحت است میباشد.