تبیان، دستیار زندگی
مقدمه شرح حادثه قطعنامه ی 616 شورای امنیت (1988) مقدمه روز یكشنبه 12 تیر 1367، مطابق با 3 ژوئیه 1988، هواپیمای ایرباس جمهوری اسلامی ایران با290 نفر مسافر و  خدمه، فرودگاه بندرعباس را به مقصد دوبی ترك كرد. سطح پرواز این...
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

انفجار هواپیمای مسافربری ایران توسط امریكا

 مقدمه 

 شرح حادثه 

 قطعنامه ی 616 شورای امنیت (1988) 

 مقدمه 

روز یكشنبه 12 تیر 1367، مطابق با 3 ژوئیه 1988، هواپیمای ایرباس جمهوری اسلامی ایران با290 نفر مسافر و  خدمه، فرودگاه بندرعباس را به مقصد دوبی ترك كرد. سطح پرواز این هواپیما 14000 پا تعیین شده بود. در ساعت 10:15 دقیقه ی محلی و 6:45 گرینویچ شروع به اوج گیری نمود و در ساعت 10:24 به وقت محلی، سطح پروازی 12000 پا را گزارش نمود. در این لحظه هواپیما مورد اصابت 2 فروند موشك زمین به هوای ناو وینسنس امریكا قرار گرفت و در نزدیكی تنگه ی هرمز بین شارجه و بندرعباس منفجر شد و سقوط كرد.

در این فاجعه تمامی سرنشینان هواپیما به شهادت رسیدند. 66 كودك زیر 12 سال و 52 زن در میان قربانیان بودند و36 تن تبعه ی كشورهای یوگسلاوی، هندوستان، پاكستان، ایتالیا، شارجه و دوبی از جمله وابسته ی نظامی پاكستان در ایران و خانواده اش، در میان كشته شدگان بودند.

شرح حادثهعراق در سال 1360، حمله به كشتی های تجاری در خلیج فارس را شروع كرد و با اعلام مین گذاری سواحل بندر امام خمینی«قدس سره» و حمله به دو كشتی تجاری در تاریخ 21/10/1360، امنیت خلیج فارس را مختل كرد و به دنبال تحویل هواپیماهای سوپر اتاندارد و موشك های اگزوسه توسط فرانسه به عراق، ابعاد این حملات افزایش یافت. در برابر این حملات كه عراق به صراحت مسؤولیت آن را بر عهده گرفت، شورای امنیت عكس العمل مناسبی نشان نداد، ولی در قبال انتساب چند حمله به ایران و شكایت شورای همكاری خلیج فارس، شورای امنیت در 11/3/1363، مطابق با اول ژوئن 1984، مبادرت به صدور قطعنامه ی 552 نمود و در آن خواستار توقف این حملات شد.

از آغاز جنگ تا 10 ژوئیه ی 1984، 112 كشتی در خلیج فارس مورد حمله ی موشكی قرار گرفت. جمهوری اسلامی ایران در ژانویه ی 1985، به دبیر كل وقت سازمان ملل اعلام كرد كه از هر گونه اقدامی برای تأمین آزادی و امنیت كشتیرانی در خلیج فارس، حمایت و استقبال می كند، اما حملات به كشتی ها ادامه یافت. تا تیر ماه  1366، حدود 5/8 میلیون تن كالا از محموله های كشتی ها در خلیج فارس به زیر آب رفت. 41 كشتی كاملاً نابود گردید و بیش از 200 تن از ملوانان كشورهای مختلف به قتل رسیدند و همین تعداد نیز مجروح شدند.

بدین ترتیب عراق در هدف خود مبنی بر بین المللی كردن جنگ خلیج فارس تا اندازه ی زیادی موفق شد و قدرت های غربی و در رأس آنها امریكا حضور گسترده و تهدید آمیزی در خلیج فارس یافتند و بالاخره كشتی های نفتكش كویتی با پرچم امریكا در خلیج فارس حركت كردند و اسكورت نظامی نفتكش ها و كشتی های تجاری مورد نظر امریكا در خلیج فارس آغاز شد.

در 21 سپتامبر 1987، كشتی ایرانی «ایران اجر» مورد حمله ی نیروهای نظامی امریكا واقع شد. همچنین حملات نظامی امریكا به سكوهای نفتی ایران، دخالت آشكار آن دولت در منطقه به نفع عراق را به وضوح نشان داد.

از نتایج شوم این تشنج آفرینی رژیم عراق و دامن زدن ایالات متحده به ناامنی در خلیج فارس، حمله به هواپیمای مسافربری جمهوری اسلامی بود كه بر فراز آب های سرزمینی ایران و در آب های حوالی جزیره «هنگام» با شلیک دو موشك از ناو امریكایی وینسنس – كه خود به آب های سرزمینی ایران تجاوز كرده و در آن مستقر بود – تمامی مسافران و خدمه ی هواپیما به وضع اسفناكی به شهادت رسیدند.

متعاقب این تجاوز آشكار، ایران در روز 14 تیر 1367، طی نامه ای به رییس شورای امنیت، خواستار تشكیل جلسه ی فوری شورا برای رسیدگی به موضوع شد. 25 تیر 1367، مطابق با 16 ژوئیه ی 1988، شورا تشكیل جلسه داد. دكتر ولایتی وزیر امور خارجه ی وقت ایران و جرج بوش معاون وقت رییس جمهوری امریكا در جلسه شركت كردند.

وزیر خارجه ی ایران در فرازی از سخنان خود عنوان كرد:

«حضور نظامی امریكا در خلیج فارس تنها منادی مرگ و بی قانونی و شرارت بوده و جز ناامنی چیزی به ارمغان نیاورده است. عمل جنایتكارانه ی امریكا در حمله به هواپیمای كشوری به هیچ وجه در قالب دفاع مشروع و قابل توجیه نیست».

قطعنامه ی 616 شورای امنیت (1988)شورای امنیت، پس از استماع سخنان دكتر ولایتی و جرج بوش در جلسه ی شماره ی 2821 خود در تاریخ 20 ژوئیه ی 1988 (29/4/67) قطعنامه ی شماره ی 616 را تصویب كرد. متن قطعنامه:

«شورای امنیت، با بررسی نامه ی مورخه 5 ژوئیه ی 1988، جانشین نماینده ی دائم جمهوری اسلامی ایران خطاب به رییس شورای امنیت و با استماع بیانات نماینده ی جمهوری اسلامی ایران، وزیر امور خارجه علی اكبر ولایتی  و سخنان نماینده ی ایالات متحده ی امریكا، معاون رییس جمهور جرج بوش، با ابراز تأسف عمیق از این كه یك هواپیمای غیر نظامی «ایران ایر» در پرواز برنامه ریزی شده بین المللی 655، در پرواز بر فراز تنگه ی هرمز به وسیله موشك شلیك شده از ناو جنگی ایالات متحده ی امریكا (وینسنس) منهدم گردید، با تأكید بر ضرورت تبیین حقایق سانحه توسط بازرسی بی طرفانه، با اضطراب عمیق از تشنج دائم التزاید در منطقه ی خلیج [فارس]،

1- تأسف عمیق خود را از ساقط ساختن هواپیمای غیر نظامی ایران به وسیله ی موشكی كه از یك ناو جنگی امریكا شلیك شده و تسلیت عمیق خود را به خاطر از دست رفتن غم انگیز جان انسان های بی گناه ابراز می دارد.

2- همدردی صمیمانه ی خود را به خانواده های قربانیان سانحه ی غم انگیز و دولت ها و كشورهای آنان اعلام می دارد.

3- از تصمیم سازمان بین المللی هواپیمایی كشوری در پاسخ به درخواست جمهوری اسلامی ایران مبنی بر ایجاد گروه تحقیق برای بررسی تمام حقایق موجود و جنبه های فنی زنجیره ی حوادث مربوط به این پرواز و انهدام هواپیما و همچنین از اعلام ایالات متحده ی امریكا و جمهوری اسلامی ایران مبنی بر تصمیمشان برای همكاری با بررسی سازمان هواپیمایی كشوری استقبال می كند.

4- از تمامی اعضای كنوانسیون 1944 شیكاگو در مورد هواپیمای كشوری بین المللی درخواست می كند كه در همه ی شرایط، مقررات و رویه های سلامت هوانوردی كشوری به ویژه ضمایم آن كنوانسیون به منظور جلوگیری از چنین پیشامدهایی را دقیقاً مراعات نمایند.

5- لزوم اجرای فوری و كامل قطعنامه ی 598 (1987) شورا را به عنوان تنها مبنای حل جامع، عادلانه، شرافتمندانه و پایدار منازعه میان ایران و عراق ابراز و پشتیبانی خود را از دبیركل، برای اجرای این قطعنامه اعلام خود را ملتزم به همكاری با دبیركل، برای تسریع در اجرای طرح اجرایی او می نماید.»

در بررسی این قطعنامه، صرف نظر از كاربرد نام ناقصی به جای خلیج فارس و قطع نظر از ارتباطی كه در قطعنامه بین مسأله جنگ و ساقط ساختن هواپیمای ایرانی ایجاد شده و یا پیش بینی نشدن محكومیت و جبران خسارت وارده و سایر مسؤولیت های ناشی از حمله، مشاهده می شود كه شورای امنیت از شورای ایكائو با آن كه یك مرجع فنی و تكنیكی و بالاترین ارگان مسؤول امنیت و سلامت پروازهای بین المللی است، به دنبال درخواست جمهوری اسلامی ایران برای تشكیل جلسه و رسیدگی به موضوع و پس از بررسی در تاریخ 23/4/1367 (14 ژوئیه ی 1988) به صدور بیانیه بسنده كرد و در آن ضمن ابراز تأسف عمیق و همدردی و با تأكید بر اصل عدم كاربرد زور علیه هواپیماهای غیر نظامی، كاربرد سلاح علیه یك هواپیمای مسافری (بدون ذكر جزییات) را تقبیح كرد و هیأتی را مأمور رسیدگی به موضوع نمود. قطعنامه ی شورای امنیت از نظر محتوا و كلمات به كار رفته در آن، از بیانیه ی شورای ایكائو قوی تر و محكم تر است. مضافاً این كه با توجه به ساختار شورای امنیت و جوّ فشار و تهدیدی كه در هنگام تصویب قطعنامه ی ش616 علیه ایران را نوعی موفقیت به حساب آورد. جمهوری اسلامی ایران، علاوه بر شورای امنیت و شورای ایكائو شكایت خود را در دیوان بین المللی دادگستری لاهه نیز مطرح كرد.

در بررسی سانحه مشخص شد كه هواپیمای مسافری بر فراز آب های سرزمینی ایران مورد هدف واقع شده و در حوالی جزیره ی «هنگام» سقوط كرده است. در این تهاجم ناو وینسنس به آب های سرزمینی ایران تجاوز كرده است. قبل از این واقعه نیز توسط نیروهای امریكایی، به هواپیماهای گشت ایرانی از لحظه ی برخاستن از باند بندرعباس تا لحظه فرود اخطار داده می شد.معنای این اقدام، آن است كه نیروهای امریكایی حتی برفراز خاك جمهوری اسلامی نیز، هواپیماهای ایرانی را مورد تهدید قرار می دادند. در 8 ژانویه ی 1988، امریكاییان مرتكب نقض حریم هوایی ایران برای ره گیری شدند. از دیگر سو، نیروهای امریكایی بدون مجوز شورای امنیت در منطقه حضور پیدا كرده  و با نقض بی طرفی در خلیج فارس علیه ایران و به نفع عراق، عملاً در كار بازرسی كشتی ها از سوی ایران ممانعت به عمل می آوردند و نیز در مقابل تهاجمِ عراق به كشتی های تجاری ساكت بودند و در برابر عمل متقابل ایران عكس العمل نشان می دادند و تا آنجا پیش رفتند كه سكوهای نفتی ایران و كشتی ایرانی «ایران اجر» را مورد حمله قرار داده و به آتش كشیدند.

ماده ی 2(4) منشور ملل متحد كلیه ی اعضا را از تهدید به زور یا استعمال زور علیه تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی هر كشوری كه با مقاصد ملل متحد مباینت داشته باشد، منع نموده است.

نیروهای نظامی امریكا مستقر در آب های خلیج فارس و دریای عمان، در زمان حادثه و قبل از آن عملاً تمامیت ارضی ایران را با استفاده از انواع ترفندها مورد تجاوز قرار داد و به انحاء مختلف كشتی ها و هواپیماهای ایران را مورد تهدید قرار داد.

حمله ی امریكا به هواپیمای مسافری در حریم هوایی ایران و در مسیر هوایی بین المللی مشخص و اعلام شد كه نقض قاعده ی حقوقی عدم توسل به زور و همچنین نقض آشكار تمامیت ارضی یك دولت عضو سازمان ملل می باشد. همچنین مصداق كامل تجاوز مندرج در بند «ب» ماده ی 3، ضمیمه ی قطعنامه ی تعریف تجاوز مورخه ی 1974، مجمع عمومی سازمان ملل می باشد كه به استناد آن كاربرد هر نوع سلاح، توسط یك دولت علیه سرزمین دولت دیگر، محاصره ی بنادر یا سواحل یك دولت توسط نیروهای مسلح دولتی دیگر را، از مصادیق تجاوز دانسته است و بالاخره بند «ت» ماده ی مزبور، مبین آشكار تجاوز امریكا به ناوگان هوایی دولت جمهوری اسلامی ایران محسوب می شود.

هر چند مجمع عمومی سازمان ملل در قطعنامه ی 3314، توجه شورای امنیت را به تعریف تجاوز جلب و به آن توصیه كرده است كه در احراز تجاوز، تعریف مزبور را به نحو مقتضی راهنمای خود قرار دهد، اما عملاً شورای امنیت در قضیه ی مطروحه با جو حاكم بر شورا از كنار قضیه گذشته و دولت ایران را به اجرای قطعنامه ی 598 سوق داده است و نهایتاً حمایت كامل نسبت به ایمنی هواپیماهای بین المللی و به ویژه ممنوعیت مطلق توسل به زور كه در ضمیمه ی دوم كنوانسیون شیكاگو مورد تأكید قرار گرفته و به صورت قاعده ی مسلم حقوق بین الملل درآمده است، از طرف شورای امنیت كاملاً نادیده گرفته است.

عنصر تخصصی سازمان ملل متحد ایكائو نیز از مسایل سیاسی به دور نمانده و به جای بررسی فنی و ارائه ی طریق به شورای امنیت، به ابراز تأسف و تسلیت به بازماندگان سانحه پرداخت.

به دلیل حاكمیت چنین اوضاعی بر سازمان ملل، امریكا پس از سرنگونی هواپیما اعلام نمود كه در نظر ندارد هیچ تجدید نظری در دستورات جنگی موجود به عمل آورد و با تشكیل نیروهای تحت فرمان شورای امنیت، برای برقراری امنیت در خلیج فارس به كرّات مخالفت كرد.

نگاهی به نقش آمریکا در جنگ تحمیلی عراق علیه ایران