صنعت و معدن

صنعت و معدن از دیرزمان ارتباطی تنگاتنگ با یكدیگر داشته اند، انسان عصر باستان از طلا، نقره و یا مس (مواد معدنی) در ساخت صنایع آن زمان كه محدود به ظروف و یا ساخت پیكره های خدایان و زیورآلات می شد بهره می بُرد و انسان عصر تكنولوژی از مواد معدنی در ساخت همه ملزومات از لوازم آرایش گرفته  تا صنایع سنگین و هسته ای استفاده می كند. پیوستگی صنعت و معدن چنان است كه می توان معدن و مواد معدنی را مادر صنایع دانست چه  ، بدون مواد اولیه ایی كه از معادن استخراج می شود، صنایع بزرگی نظیر فولاد سازی، اكتشاف نفت و مواد سوختی، اتومبیل سازی و ... مختل می شود. كشور ما به یمن دارا بودن پوسته جوان و برخورداری از موقعیت ویژه و تعداد و تنوع مواد معدنی یكی از زرخیزترین كشورهای جهان است. هم اینك بیشترین ذخایر مواد معدنی و كانسنگ متعلق به مس است و بیشترین تجمع آن در استان كرمان با 32 كانسار و 16معدن فعال و پس از این استان ، استان اصفهان با 19 كانسار و 16 معدن فعال مس در مقام دوم قرار دارد. در این نوشتار سعی بر آن است كه صنایع استخراج و تصفیه  فراوانترین ماده معدنی كشورمان یعنی مس را بررسی و یك استان فعال در این زمینه را معرفی كنیم. مس از دیر زمان توسط ایرانیان در ساخت پیكره ها و ظروف به كار می رفت. اینكه ایرانیان باستان چگونه و با چه وسیله ای به دانش تصفیه مس دست یافته و یا در چه كوره هایی عمل جداسازی فلز از سنگ معدن را انجام می دانند بر ما مشخص نیست ، به هر روی مس در تمام استان ها به ویژه در استان های كرمان ، اصفهان، خراسان و آذربایجان شرقی از فراوانی مطلوبی برخوردار است. استان آذربایجان شرقی در كنار چهار استان اصفهان، یزد، سمنان و زنجان از قطب های صنعتی – معدنی كشور به شمار می آید و معادن مس این استان ذخیره قابل توجهی دارد. معادن مس این استان سونگون (اهر) قره دره، مزرعه (اهر)، ابخرد و چشمه خان است. این معادن و ذخایر فراوان آنها به دلیل قرار گرفتن ایران در كمربند مس جهان به وجود آمده اند . در این نوشتار سه معدن سونگون، مزرعه و سرخه را بررسی می كنیم.

معدن سونگون:

این معدن مس در فاصله 73 كیلومتری شمال غرب شهر اهر و 125 كیلومتری شهرستان تبریز واقع شده است. كارخانه كانه آرایی مس سونگون برای دو فاز 6 و 25 ساله طراحی شده است . فاز اول طرح،كارخانه ای با ظرفیت سالانه هفت میلیون تن خوراك است كه در دست احداث می باشد و در شش ماهه دوم سال 1383 راه اندازی خواهد شد. میزان تولید سالانه كارخانه یكصد و پنجاه هزار تن كنسانتره مس با عیار 30 درصد خواهد بود . در فاز دوم ظرفیت سالانه كارخانه تا چهارده میلیون تن خوراك افزایش خواهد یافت . در فرآیند پرعیار سازی طراحی شده برای این كارخانه، كانسنگ مس استخراج شده پس از خرد كردن اولیه به كمك سنگ شكن ، وارد انبار مواد درشت دانه خواهد شد، سپس مواد خرد شده به كمك آسیای خود شكن و گلوله ای، تا ابعاد زیر 100 میكرومتر آسیا شده و در ادامه تحت فرآیند های تصفیه و غنی سازی قرار خواهد گرفت. بیش از 50 درصد مراحل احداث و تجهیز فاز اول كارخانه فرآوری مس سونگون تا پایان خرداد ماه 1382 به اتمام رسیده و در آینده نزدیك با نصب و راه اندازی تجهیزات كارخانه به بهره برداری خواهد رسید. مسئو لیت این طرح را شركت ملی مس ایران به عهده دارد . كانی های اصلی  این معدن كالكوپیریت،بورنیت،كوولین،مولیبدنیت ، عناصر مفید  آن  Cu, Mb, Au , Ag  عناصر مزاحم Se, As, Bi   و روش استخراج در این معدن به صورت روباز است .

معدن مس مزرعه:

این كانسار در 5 كیلومتری شمال دهكده مزرعه و در فاصله 20 كیلومتری شمال اهر واقع شده است . ارتفاع متوسط كانسار حدود 2000 متراز سطح دریا می باشد. اولین عملیات اكتشافی در كانسار از سال 1335 توسط شركت كل معادن آغاز شده و در پی آن عملیات استخراجی توسط این شركت در سال 1337 آغاز گردید . در آن زمان سنگ های استخراج شده پس از سنگ‌جوری به كارخانه ذوب مس غنی‌آباد در نزدیكی تهران حمل می‌شده است . در عملیات كارخانه فرآوری مس مزرعه، كانسنگ مس پس از استخراج از معدن، ابتدا در مرحله سنگ شكنی تا ابعاد مناسب خرد شده و سپس به كمك آسیای گلوله ای تا زیر 75 میكرومتر نرم می شود. در پی آن با تولید  كنسانتره مس سولفیدی با عیار 34 درصد مس ، به كارخانه ذوب مس سرچشمه ارسال می گردد. ظرفیت این كارخانه 250 تن در روز می باشد.   كانی های اصلی  این معدن پیریت،كالكوپریت  ، عناصر مفید Cu, Mb, Au,Ag  و عناصر مزاحم Se , As   است . روش استخراج  به صورت زیرزمینی(انباره ای  ) است.

معدن مس سرخه:

این كانسار در 25 كیلومتری شهرستان مرند و در حواشی روستای سرخه واقع شده است. محدوده معدنی در ارتفاعات رشته كوه میشو قرار دارد كه از لحاظ توپوگرافی ناحیه دارای دره های عمیق و جاده‌ای كوهستانی است. شركت معدن مس سرخه در حال حاضر یك كارخانه تولید مس راه اندازی كرده است كه با تامین خوراك از كانسنگ خریداری شده از معدن مس طارم در استان زنجان فعال می باشد. اما با توجه به پیشرفت در آماده سازی معدن زیرزمینی مس سرخه، در آینده نزدیك امكان تهیه خوراك كارخانه از این معدن وجود خواهد داشت. به منظور افزایش عیار خوراك مورد استفاده در كارخانه ذوب، احداث یك كارخانه فرآوری در برنامه آینده شركت است كه بخش زیادی از تجهیزات آن تهیه شده و مراحل اولیه احداث كارخانه طی شده است. این كارخانه‌ با ظرفیت 50 تن در روز جهت فرآوری كانسنگ سولفیدی معدن مس سرخه طراحی شده است.   محصولات جانبی  این معدن  وكارخانه تصفیه كانسنگ، طلا و نقره  است . كانی های اصلی  مالاكیت،آزوریت،بروكانتیت،كالكوپیریت،كالكوزیت و بورنیت  است . عناصر مفید Cu, Au, Ag و عناصر مزاحم Se  و روش استخراج  به صورت زیرزمینی  است .

از این معادن حجم قابل توجهی مس  استخراج شده و در صنایع مس و تصفیه آن پالایش شده و عیار آن افزایش می یابد. مس یك فلز اقتصادی  و پایه و در صنایع الكتریكی یك فلز حیاتی است ،پس از نقره، مس دومین فلزی است كه مقاومت الكتریكی بسیار پایینی دارد و  به همین منظور از مس در صنایع كابل سازی بهره فراوان می برند.