معنویت در دنیای معاصر

معنویت و روان شناسی(1)

تعریف واحد و ساده ای از طبیعت آدمی وجود ندارد. بسیاری از آرای درهم تنیده ، در تاریخ فلسفه ، به شکل‌گیری درک ما از خویشتن کمک کرده‌اند. برخی آدمی را مجموعه‌ای از ژن‌ها و موجودی بی‌غایت و عده‌ای دیگر انسان را اشرف مخلوقات و خاصّه خداوند حی می‌دانند. از طرفی، عده‌ای توانائی عقل ما را در مهار سرنوشت خودمان، مورد تردید قرار داده‌اند و  انواع نیروهای ناخودآگاه، چه جمعی و چه فردی را فرمانروای اصلی انگاشته‌اند. از این منظر فرد مستقل و آزاد ، عروسک خیمه شب بازی  محسوب می شود که با کوکی که اغلب صدایش هم قابل شنیدن نیست، به رقص در می آید.

این آراء، در مورد طبیعت آدمی، ماهیتی فلسفی دارند و فقط حقایقی نیستند که علم به اثبات رسانده باشد، بلکه نظراتی کلی هستند که با استدلال عقلانی به دست آمده‌اند و معمولاً به نحوی اجتناب‌ناپذیر مورد اختلاف هم هستند. علیرغم این ویژگی یعنی تبلور این آراء از استدلال عقلانی، دیگر منابع معتبر که حرف های شنیدنی بسیار در مورد ماهیت انسان دارند، نادیده انگاشته شده و حتی برخی رویکردها تا بدان جا پیش رفته اند که اصالت انسان را بر هر چیز دیگر ترجیح داده اند.

در این روزگار که به نظر می آید دانش بشری رو به تکامل و صنعت بر انسان تفوق پیدا نموده است، معنویت نیز رنگ و بوی نوینی پیدا و با مفاهیم مثبت نگر به پیش می رود.

اگرچه این نوع نگرش، انسان را صرفا یک ماشین قابل تغییر به هر حالتی خواه وکیل، پزشک یا گدا و متکدی نمی داند، اما معنای این معنویت با آن چه که در آمیزه های دینی و فرهنگی کشوری همچون ایران اسلامی وجود دارد ، در برخی موارد فرسنگ ها فاصله دارد.

شاید اشاره به گفتار مرحوم فلسفی (1356) در بیان تفاوت رویکردها به اعمال خوب و بد خالی از لطف نباشد:

به نظر می‌رسد سه گروه اخلاقی را در این زمینه می‌توان تشخیص داد :

گروه اول، به فضائل و رذائل اخلاق ، عقیده ندارند ، برای اخلاق حمیده، خوبی و ارزشی قائل نیستند و خلقیات ذمیمه را بد و قبیح نمی دانند. به عقیده ی آنها معیار نیک و بد، لذت و الم شخصی و ملاک سعادت و بد بختی انسان، کامیابی و ناکامی فردی است. از این جهت همواره به خود می اندیشند و در جستجوی لذت هر چه فزون تر خویش هستند ، دیگران را نمی بینند و به حقوق آنان اعتنا ندارند . نظریه فرد پرستی را در اخلاق، سوفسطائیان قبل از مسیح به جهان عرضه کرده اند . نیچه مذهب سوفسطائیان یونان را تجدید کرد که در امر اخلاق می‌گفتند، میزان نیکی و بدی، شخص انسان است. هر چه نفس انسان می‌پسندد و آنرا می‌خواهد خوب است و خلافش بد است.

گروه دوم ، محرک سود جویان در رعایت موازین اخلاقی را بهره ی شخصی و دست یافتن به نفع بیشتر می دانند، زیرا اخلاق انتفاعی نیز مانند اخلاق فرد پرستی ، بر پایه خود خواهی و حب ذات استوار است ، با این تفاوت که فرد پرستان به فضائل و رذائل اخلاق عقیده ندارند ، حقوق مردم را محترم نمی شمرند ، فقط خود را می‌خواهند وبرای کامیابی و نیل به تمنیات خویش بی پروا به حقوق دیگران تجاوز می کنند ولی سود جویان ، سعادت خویش را وابسته به خوشبختی جامعه می دانند ، با توجه به خود ، به مردم نیز متوجه هستند، رعایت حقوق آنان را بر خود لازم می دانند ، وبرای آنکه از سود بیشتر و زندگی بهتر برخوردار گردند اصول فضائل را عملا بکار می بندند و از رذائل اخلاقی اجتناب می ورزند.

گروه سوم ، اغلب از مؤ منین بخدا و پیروان ادیان الهی هستند . برای مثال، در مکتب اسلام، حسن خلق و فضیلت عبارت از کرامت نفس است ... هدف اصلی حسن خلق ، اطاعت از اوامر الهی، اداء تکالیف دینی، و جلب رضای پروردگار است.

یکی از تفاوت های گروه دوم و سوم در مسئله نیت است. در اسلام عمل، تابع نیت است و نیت افضل از عمل است اما سود جویان معیار اخلاق را اعمال ظاهری می دانند و نیت را که عمل درونی و منشاء کارهای بیرونی است، به حساب نمی آورند.

تفاوت دیگر این است که اخلاق ایمانی بر اصالت وظیفه شناسی و سجایای انسانی استوار است و منافع مادی جنبه فرعی دارد و برعکس در اخلاق انتفاعی، سود جوئی، اصیل است و رعایت موازین اخلاقی وظایف انسانی، جنبه تبعی دارد.

همین مواردی که مرحوم فلسفی ذکر کرده است در روان شناسی نوین حاکم و اساسا روان شناسان نوین به طور عمده از بیان مفهوم نیت به عنوان یک تجربه ذهنی و خصوصی پرهیز می نمایند. در دنیایی که گرایشات اصیل را با عنوان بنیادگرایی برچسب می زنند و ترجیح بر معنویت التقاطی به معنای نوین آن دارند، ما را برآن می دارد تا با درایت بیشتری به مفاهیم معنوی در علوم جدید مثل روان شناسی بنگریم.

با عنایت به مفاهیم فوق و لزوم شفاف سازی مفاهیمی هم چون ارتباط معنویت با مسایل روان شناسی نوین، مؤسسه فرهنگی تبیان بر آن است تا به گونه ای مختصر اما جامع ارتباط معنویت را با روان شناسی در قالبی علمی و کاربردی و به صورت مقالات کوتاه برای آگاهی بیشتر کار بران محترم و اعضای خانواده تبیان تحریر و منتشر نماید، امید است در این راه از نظرات ارزشمند شما عزیزان بهرمند شویم.

تبیان - خانواده و زندگی

دکتر عزت ا... کردمیرزا