موسسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان

تجربه سیاسی برخی کشورها بیانگر این است که نیروهای اپوزیسیون از طریق یک کودتا قدرت را به دست گرفته و سپس پایه‌های قدرت خود را مستحکم کرده‌اند، به این معنا که یک گروه نخبه و الیت، که دارای ابزارهای لازم به ویژه از نظر نظامی بوده است، علیه رژیم حاکم کودتا کرده و سپس قدرت را به دست گرفته‌اند و البته در این میان، باز هم حلقه مفقوده مشارکت مردمی بوده است.

پس از تشکیل مجلس و تصویب لوایح و قوانین اساسی مغایر و به‌دور از فرهنگ جامعه ایرانی، شیخ فضل‌الله نوری بارها تذکر داد: در ابتدای کار تند نروید که می‌ترسم درمانید و جلوگیری از اجتماع نتوانید نمود، اما متأسفانه به مرور زمان بین شیخ و مشروطه‌طلبان و به‌خصوص مشروطه‌خواهان غرب‌گرا فاصله‌ فکری و اعتقادی گسترده‌ای ایجاد گشت.

یکی از دلایل اصلی و انگیزه‌هایی که سبب شده فرقان دست به این ترور بزند این بوده که آنها یقین داشته‌اند آیت‌الله مطهری جزو شورای انقلاب است و قرار است با این ترور ضربه‌ای اساسی به پیکره انقلاب نوپای اسلامی وارد کنند: هنوز گزارشهایی که حاکی از عضویت او (آیت‌الله مطهری) در شورای انقلاب است٬ تکذیب نشده است و کامل معلوم است که ضاربان (که به عبارتی دو نفر بوده‌اند) از این امر اطلاع داشته‌اند.

آمریکا که در دی و بهمن 1357 احتمال سقوط رژیم شاه را می‌داد، از طرفی همچنان حکومت بختیار را تنها حکومت قانونی ایران می‌دانست؛ و تلاش می‌کرد تا با انقلابیون مذاکره کند.

شاپور بختیار درست یک سال پیش از اینکه به مقام نخست‌وزیری برسد در نامه‌ای سرگشاده از وضعیت اسفبار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی کشور به‌شدت انتقاد کرد و خواهان اصلاحات عمیق سیاسی در کشور شد.

پس از تشکیل مجلس و تصویب لوایح و قوانین اساسی مغایر و به‌دور از فرهنگ جامعه ایرانی، شیخ فضل‌الله نوری بارها تذکر داد: « در ابتدای کار تند نروید که می‌ترسم درمانید و جلوگیری از اجتماع نتوانید نمود»، اما متأسفانه به مرور زمان بین شیخ و مشروطه‌طلبان و به‌خصوص مشروطه‌خواهان غرب‌گرا فاصله‌ فکری و اعتقادی گسترده‌ای ایجاد گشت.

محمدرضاشاه، در آستانه پیروزی انقلاب، کشور را به بهانه مسافرت و مداوای بیماری خود و در واقع به قصد فرار از شرایط بحرانی، ترک کرد؛ فرار شاه گذشته از آنکه ناشی از واقعیت سیاسی کشور و درک او از آن تحولات بوده باشد، از روحیه ضعیف و ترس مداوم شاه از اعتراض‌های مردمی ناشی می‌شد.

یکی از ویژگی‌های انقلابهای مهم در دنیا این است که معمولا غلظت حضور یکی از اقشار در شکل‌گیری و پیروزی انقلاب نسبت به سایر اقشار پررنگ‌تر است. برای مثال اگر انقلاب فرانسه را به عنوان الگوی موردی تحت بررسی قرار دهیم شاهد هستیم که مشارکت اشراف و معدودی از نخبگان زمینه‌ساز پیروزی انقلاب شده است؛ اما انقلاب ایران از حیث نوع و تنوع اقشار مشارکت کننده یک نمونه بکر در دنیا محسوب می‌شود.

اوج تحریک حسادت شاه، در سفر به اصفهان بود. احترامات مبالغه‌آمیزی که پذیره‌کنندگان به امیر به عمل آوردند، تذکر رقبای امیر را به شاه به دنبال دارد که اقتدار امیر او را در درجه دوم اهمیت قرار داده است. این سفر و حوادث‌ آن تأثیر زیادی بر روحیه ناصرالدین‌شاه داشت و ناصرالدین‌شاه که تا آن زمان «اتابک» خود را دوست داشت نسبت به وی بدبین شد.

امام خمینی در 22 دی قاطعانه اعلام کرد که به ایران باز خواهد گشت. کارتر که باور داشت این تصمیم باعث سرنگونی دولت بختیار خواهد شد، از تصمیم بازگشت امام خمینی بسیار شوکه شده و صبح خیلی زود از ژیسکاردستن (رئیس‌جمهور فرانسه) تقاضا می‌کند که با امام خمینی تماس گرفته و هر تلاشی که از وی ساخته است برای تأخیر در عزیمت امام خمینی از فرانسه به ایران به کار بندد.

نفوذ و اثرگذاریِ امیرکبیر بر سیستم اداری قاجار به‌اندازه‌ای بود که عصر ناصری، حتی با قتلِ امیرکبیر نتوانست میراث او را نادیده بگیرد. این در حالی است که ژاپن، اگرچه با تاخیرِ بیش از یک دهه‌ای اصلاحات خود را نسبت به ایران آغاز کرد، اما ترکیب متنوع روشنفکرانِ عصر میجی و ویژگیهای آنان، اصلاحات در سرزمینِ آفتاب را مداوم و اثرگذارتر کرد.

ماروین زونیس با شگفتی می‌گوید: در سال ۱۳۵۶، ایالات متحده که تا آن تاریخ به مدت 25 سال در عرصه سیاست ایران عمیقا غوطه می‌خورد، هنوز شاه را با مجموعه صفات اولش درک می‌کرد.

وقوع انقلاب اکتبر 1917 روسیه بر شاهزاده جوان قاجاری تاثیر گذاشت و به عضویت حزب کمونیست درآمد.

درواقع مقاومت توده‌های مردم و خاصه زنان باعث شد تا این حرکت ضد دینی، ضد اخلاقی و ضد ارزشهای پذیرفته اجتماعی به‌رغم اصرار و پافشاری و قلدریهای رضاخان تاب نیاورده و چند سالی بعد به محاق رود. جالب اینکه هم امام خمینی و هم رهبری انقلاب، نیز تنها دلیل شکست و ناکامی طرح کشف حجاب را مقاومت بیان کرده‌اند.

امام خمینی به مردم هشدار می‌دهند که مأمورین دولت شبها گندم انبارها و سیلوها را با کامیون می‌برند تا «قحطی مصنوعی» ایجاد کنند. به عقیده امام، در چنان اوضاعی وظیفه حتمی مردم این است که از این عمل جلوگیری کنند و حتی عده‌ای از معتمدین را به نظارت بگمارند که این عمل غیرانسانی دولت را خنثی کنند.

سفر هایزر به تهران که بدون گذرنامه، با لباس شخصی و مخفیانه صورت پذیرفته بود با دستور مستقیم جیمی کارتر، رئیس جمهوری آمریکا کلید خورد که چهار عمل را می‌‌بایست در ارتباط با ارتش انجام دهد: اطمینان لازم به سران ارتش؛ وجود یک دولت قوی و پایدار که بتواند دوست آمریکا باشد

کنفرانس گوادلوپ در خلأ شکل نگرفت. قبل از برگزاری این کنفرانس، گزارشها حکایت از وضعیت متزلزل محمدرضا‌شاه و قاطعیت انقلابیون در سرنگونی دولت وی داشت. شاید بهترین گزارش در این خصوص، گزارش میشل پونیا تووسکی از مشاوران سیاسی و اطلاعاتی نزدیک ژیسکار دستن رئیس‌جمهوری فرانسه باشد. گزارشی که در جهت‌دهی به کنفرانس گوادلوپ بی‌تأثیر نبود. تووسکی این گزارش را در روزهای قبل از برگزاری کنفرانس گوادلوپ به ژیسکار دستن ارائه داد.

بعد از بحث‌ها و جدل‌ها علاء در 27 فروردین از مجلس رای اعتماد دریافت کرد. اما پس از اینکه کمسیون نفت مجلس طرح 9 ماده ای اجرای ملی شدن صنعت نفت را پذیرفت، چون این تصمیم بدون هماهنگی با علاء صورت گرفت، همچنین تمایل نداشتن وی به این لایحه و مایل نبودن شاه به‌ماندن وی، منجر به استعفای او شد.

هنری گریدی که پیش از هندرسون سفیر آمریکا در ایران بود، روابط گرمی با جبهه ملی و دکتر مصدق داشت که این روابط از دید انگلستان مخفی نبود. بر خلاف گریدی که متهم به متهم از ایران شده بود، هندرسون در جهت منافع انگلیس و بر ضد منافع نهضت ملی ایران عمل می‌نمود تا جایی که نصرالله شیفته او را "بی‌شرم‌ترین و جاسوس‌ترین سفیر خارجی در دوران حکومت مصدق "دانسته است.

محمدرضا پهلوی سعی می‌کرد با افزایش درآمدهای نفتی‌اش، در گام نخست، وضعیت ثابت‌شده داخلی خود را ارتقا دهد، در گام دیگر جایگاه خود را به عنوان قدرت برتر منطقه‌ای تضمین کند و در عین حال با مناسبات محرمانه، ضرر دوستان غربی و خصوصاً آمریکایی‌اش را که در جریان افزایش قیمت نفت، به وجود می‌آمد به انحاء مختلف از جمله تخفیفات عمده و محرمانه جبران کند.