کم خونی فقر آهن و علائم آن
(iron-deficiency anemia)
کم خونی فقر آهن از بیماری های شایعی است که به خصوص در کشور ما به وفور مشاهده می شود و گروه های مختلف سنی را درگیر می کند. علل متفاوتی برای آن وجود دارد که مهم ترین آنها اشتباهات تغذیه ای است.
در این باره دکتر سیدرضا صفایی، فوق تخصص خون و انکولوژی توضیح می دهند:
آقای دکتر لطفا بفرمایید کم خونی (آنمی) چیست؟
آنمی (anemia) که در زبان فارسی به آن "کم خونی" گفته می شود عبارت است از کاهش هموگلوبین و گلبول های قرمز خون. در اثر کاهش هموگلوبین، ظرفیت حمل اکسیژن نیز پایین می آید.
در این بیماری میزان و حجم گلبول های قرمز خون کاهش پیدا می کنند.
عوامل ایجاد کنده این بیماری کدام است؟
شایع ترین کم خونی که در جامعه ما دیده می شود کم خونی ناشی از کمبود آهن می باشد که به اصطلاح به آن "کم خونی فقر آهن" گفته می شود. آهن یکی از عناصر اصلی و ضروری ساخت هموگلوبین است. هموگلوبین در حمل اکسیژن از هوای بیرون به داخل ریه و سپس به گردش خون و در نهایت رساندن اکسیژن به بافت ها نقش دارد.
این بیماری در چه افرادی بیشتر دیده می شود و آیا در ایجاد آن، ژنتیک تأثیر بیشتری دارد یا عوامل محیطی؟
زمانی که آهن کمی به بدن برسد، یا دفع آهن از بدن زیاد باشد، این بیماری به وجود می آید.
خانم های باردار باید از ماه چهارم بارداری، داروی آهن را دریافت کنند.
در سنین کم و بچه های شیرخوار نیز کم خونی دیده می شود که علت آن عدم وجود آهن کافی در شیر مادر است. اختلالات تغذیه ای در بچه هایی که به مدرسه می روند، می تواند باعث کمبود آهن شود.
همچنین در افراد مسنی که تنها زندگی می کنند و یا در آسایشگاه های خیریه و سالمندان هستند، به علت بد غذایی یا اختلالات تغذیه ای، ممکن است کم خونی مشاهده شود، به خصوص آنهایی که از سلامت دهان و دندان خوبی برخوردار نیستند و به علت عدم توانایی در جویدن و خوردن غذا، معمولا به اندازه کافی آهن دریافت نمی کنند.
درصد بالایی از بیمارانی که مبتلا به خونریزی های دستگاه گوارش می باشند، دچار کمبود آهن و کم خونی ناشی از آن می شوند.
خوشبختانه ژنتیک در کمبود آهن و کم خونی فقر آهن دخالت مستقیمی ندارد، مگر این که بیماری های ژنتیکی باعث فقر آهن در بدن شوند. ولی معمولا این بیماری ها به ندرت باعث کم خونی فقر آهن می شوند و از علل شایع فقر آهن محسوب نمی شوند.
علایم این بیماری کدام است؟
به طور معمول این بیماران دچار ضعف، رنگ پریدگی، بی حالی و در موارد شدیدتر تپش قلب، تنگی نفس و سردرد می باشند. پرزهای زبان این بیماران به مرور از بین می رود و رنگ زبان قرمز شده و گاهی حتی با سوزش همراه می شود. بعضی مواقع گوشه لب ها ترک می خورد. ناخن های این بیماران از انحنای طبیعی خارج می شود و در روی ناخن آنها، شیارهای طولی پیدا می شود که گاهی صاف هستند و در موارد شدیدتر، فرو رفتگی روی ناخن ایجاد می شود که به نام "ناخن های قاشقی" معروف هستند.
در خانم ها ممکن است این اختلالات به صورت خونریزی بیش از حد معمول و طولانی مدت در عادت ماهانه، و یا کاهش حجم خونریزی و حتی قطع خونریزی در این دوران مشاهده شود.
راه های تشخیص این بیماری کدام است؟
برای تشخیص این بیماری باید به علایم بالینی توجه کرد. توجه به زبان و ضایعات دهانی و گوشه لب ها بسیار کمک کننده می باشد و یا ناخن های قاشقی یکی از مشخصه های بارز این بیماری می باشد. برای تشخیص، آزمایش خون از بیمار گرفته می شود و تعداد گلبول های قرمز و سفید شمارش می شوند. حتی گاهی به طور تقریبی نوع گلبول های سفید ، مقدار گلبول های قرمز، هموگلوبین، حجم گلبول های قرمز در کل خون و تعداد پلاکت ها را نشان می دهند و یک تخمین از اندازه و رنگ گلبول های قرمز را به ترتیب MCV* و MCH** بیان می کنند.
در این بیماری معمولاًً کاهش آهن و کاهش هموگلوبین را داریم و MCV و MCH پایین تر از حد طبیعی هستند و گلبول های قرمز، کوچک و کم رنگ گزارش می شوند که در اصطلاح به آن آنمی هیپوکروم میکروسیتیک (hypochromic microcytic anemia ) گویند. این حالت به طور عمده در بیماری کم خونی فقر آهن و یا انواعی از تالاسمی و در موارد نادر در بیماری های مزمن دیده می شود.
البته علت هایی برای شیوع کمتر آن نیز مطرح می باشد، ولی به طور کلی برای تشخیص دقیق فقر آهن اندازه گیری هر کدام از این فاکتورها لازم می باشد.
آیا راهی برای پیشگیری از این بیماری وجود دارد؟
خانم های باردار برای پیشگیری از کمبود آهن می بایست از ماه چهارم بارداری تا سه ماه بعد از زایمان از داروی آهن استفاده کنند.
به نوزادان نیز از چهار ماهگی تا حدود دو سالگی باید قطره آهن داد و با توجه به این که شیر مادر به اندازه کافی حاوی آهن نمی باشد، تا زمانی که بچه بتواند غذاهای معمولی را بخورد، نیاز است که از قطره آهن نیز استفاده شود.
در بقیه موارد به افراد توصیه می شود، به اندازه کافی مواد حاوی آهن به خصوص گوشت قرمز را مصرف نمایند. غذاهای غنی از آهن عبارتند از : گوشت قرمز- ماهی - مرغ- زرده تخم مرغ - جگر– قلوه- سبزی های دارای برگ سبز تیره مثل اسفناج تازه و جعفری- حبوبات مثل عدس و لوبیا- آجیل - خشکبار مثل انواع برگه، برگه آلو و هلو و زرد آلو، توت خشک، انجیر خشک و کشمش.
در مطلب بعدی درباره ی راه های درمان این بیماری و عوارض ناشی از عدم درمان به موقع آن برای شما صحبت خواهیم کرد. با ما همراه باشید.
ادامه دارد...
دکتر سید رضا صفایی- متخصص داخلی و فوق تخصص خون و انکولوژی
استادیار دانشگاه علوم پزشکی تهران
پی نوشت:
MCV* : Mean Corpuscular Volume
MCH** : Mean Corpuscular Hemoglobin
*مطالب مرتبط:
