كویر ، آنجا كه زمین و آسمان به هم می پیوندند

بیابان یا نام زیباتر آن كه در گوش خوش آوا و در دل تاثیر گذار است : كویر، با پهنه های وسیعی كه هیچ ساختمانی وسعت آن را محدود نمی سازد و آسمانی كه تا چشم كار می كند عمیق است و پرستاره . كویر با سكوت عمیق و بی هیاهو با دشتهای وسیع و نامحدود و با مرگ رنگ . كویر ندایی است كه به خود می خواند به عمق و به جان . آدمی را از سطح كه پرفریب و بس خالی است به عمق كه جان بخش و بی ریاست می برد . روز و شب كویر جمع ضدینند ، روزهای كویر آتش خیز و شبهایش ستاره ریز است . آفتاب كویر می سوزاند و مهتاب آن جان به تنگنا آمده را با آسمان صمیمیت وصداقت پیوند می زند . كویر در پس چهره خشك وخشن خویش آبی به زلالی شبنم پنهان دارد ، كویر آرام و بی ادعاست . از دل قنات و كاریز آن زندگی می جوشد بی آنكه ادعایی داشته باشد ، كویر فروتن است و در افتادگی خویش چه یادگارهای جاوید و چه رازهای سربه مهر كه پنهان ندارد . از عمق واعجاز و زیبایی كویر هرچه گفته آید باز هم گویای آنچه آن است نخواهد بود.

كویر از جمله معدود ساخت های طبیعی است كه انسان در جستجوی معنا ، برای آن معنایی قائل شده و رازهایی  نهفته در آن یافته است . با توجه به تعاریف اكولوژیكی می توان تعریف زیر را از كویر ارائه داد : " كویر یك اكوسیستم زوال یافته است كه استعداد تولید طبیعی گیاهی (بیوماس) در آنها كاهش یافته و یا بكلی از بین رفته است. تشكیل بیابان به عوامل متعددی از جمله اقلیم، ساختارهای زمین شناسی و توپوگرافی، كیفیت منابع آب و خاك و خاصه دخالتهای تخریبی انسان در محیط بستگی دارد. به همین دلیل بیابانها را به دو دسته كلی یعنی بیابانهای تاریخی یا طبیعی با منشاء محیطی و بیابانهای جدید با منشاء انسانی تقسیم میكنند."(1) كشور ما از معدود كشور هایی است كه پهنه های وسیعی از آن توسط بیابان و كویر پوشیده شده است به طوریكه " طبق آخرین آمار حدود 65 درصد سرزمین ایران را اقلیم های خشك و فراخشك پوشانده است كه دارای شرایط بیابانی هستند."(2) این پدیده معلول واقع شدن  در عرض جغرافیایی خاصی است كه در این عرض ها میزان تبخیر بسیار بیشتر از میزان بارش است ، عبور توده های هوایی بسیار خشك تبخیر آب وحتی رطوبت موجود در خاك را سبب می شود ، تبخیر شدید رطوبت خاك باعث برجای ماندن املاح در سطح خاك شده و در نتیجه آنچه بر جای می ماند شوره زارهایی است كه سطح زمین را می پوشاند. این زمین ها به دلیل اشباع بودن از املاح قابلیت پرورش گیاهان را ندارند وتنها گونه های گیاهی خاص كه با خاك های شور سازگاری یافته اند در این خاكها رشد می كنند . لذا عریان بودن كویر از پوشش گیاهی از ویژگی های مهم آن است . واژه بیابان اگر چه معادل كویر به كار می رود ولی از نظر علمی با كویر متفاوت است . كویر فاقد هر گونه پوشش گیاهی است در صورتیكه بیابان واجد پوشش گیاهی بسیار تـُنُك است . در كشور ما به جز سواحل دریای خزر و منطقه محدودی در شمال غرب كشورمان بقیه مناطق یا كویری است مانند كویر مركزی ولوت ، یا بیابانی است مانند بسیاری از اراضی بایر و مراتعی كه تحت چرای بی رویه دام قرار گرفته است و یا در معرض خطر بیابان زایی قرار دارد. شرایط اقلیمی ایران در طی هزاره های گذشته تغییر نكرده است و مردمی كه در این سرزمین می زیسته اند همواره با این مشكل یعنی زمینهای خشك وفرا خشك مواجه بوده اند . لذا خود و شرایط زندگی خود را با شرایط اقلیمی محیط ، سازگار كرده بودند ؛ به طوریكه می دانید قنات با قدمتی چند هزارساله ابتكار ایرانیان برای بهره گیری از آبهای زیرزمینی در مناطق بیابانی بوده است . " اراضی بیابانی به عنوان پدیده ای ملموس در كنار سرزمینهای آباد، از گذشته های دور وجود داشته است و مردم ساكن و همجوار آن، راز و رمز چگونه زیستن با آن را آموخته و از توانمندیهایش بهره گرفته اند. نحوه زندگی در كاشان ، آران و بیدگل در گذشته نمونه بارزی از یك نوع همزیستی با كویر بوده است كه از جمله میتوان به موارد ذیل اشاره نمود:

- دستیابی به منابع عظیم آب زیرزمینی با حفر 120 رشته قنات كه طول آنها به كیلومترها می رسد. متأسفانه با حفر چاههای عمیق و بهره برداری بی رویه از آبهای زیرزمینی تعداد زیادی از آنها خشك شده به طوریكه اكنون 40 تا 50 رشته آن فعال است.

- معماری سازگار با شرایط بیابانی و خشك ، نمونه دیگری از همزیستی با كویر در این مناطق میباشد.

- احداث آب انبارها ، یخچالها، كشت دیم صیفی جات در شنزارهای اطراف آران و بیدگل، با بهره گیری از منابع آب زیرزمینی و سطحی و پرورش و نگهداری شتر و بز بعنوان دامهای سازگار با این مناطق از نمونه های دیگر سازگاری با شرایط بیابانی است."(3)

ولی متاسفانه بهره وری بیش از حد انسان از منابع طبیعی ، به عنوان نمونه حفر چاههای عمیق و خشك شدن قناتهای بسیار، و همچنین در بعضی مناطق رهاسازی زمینهای كشاورزی روند بیابان زایی را در كشورمان سرعت بخشیده است ." در ایران از حدود 50 سال پیش با افزایش جمعیت و آغاز توسعه اقتصادی و اجتماعی بدون رعایت اصول توسعه پایدار، پیوسته بخشهایی از ثروت ملی و منابع طبیعی تحت الشعاع قرار گرفته است. بررسیها نشان میدهد كه این سیاست ها در گذشته سبب شده است سالانه یك درصد بیابان زائی در سطح كشور صورت گیرد."(4) چنانكه پیشتر آمد جز سواحل جنوبی دریای خزر و مناطق محدودی در شمالغرب كشور ، بقیه مناطق در معرض خطر بیابان زایی قرار دارند و از جمله فعالیتهایی كه روند بیابان زایی را در كشورمان سرعت می بخشد شامل : " افزایش جمعیت بعنوان یك عامل اصلی، تخریب جنگل، تخریب مرتع، تخریب سرزمینهای كشاورزی، تخریب منابع آب، برداشت از معادن و توسعه شهرها و روستا "(5)است . و متاسفانه فعالیتهای فوق الذكر به شدت به كار خود ادامه می دهد و لزوم به كارگیری روش های علمی برای متوقف ساختن این روند را الزامی می نماید هم اینك با روش هایی از جمله : "- نهالكاری با استفاده از گونه های مقاوم به خشكی از قبیل تاغ، اسكنبیل، آتریپلكس، دم گاوی، اشنان، قره داغ ؛

- مبارزه با گسترش اراضی بیابانی با احداث بادشكن ، جهت تجدید حیات طبیعی و استقرار پوشش گیاهی "(6)می توان تا حدودی از گسترش بیابان جلوگیری كرد . ولی  برای پیشرفت بیشتر در این زمینه نیاز است كه همزیستی مسالمت آمیز با بیابان را تبلیغ و آن را مرگ زندگی معرفی نكنیم .

بهتر آن است كه به این پهنه های وسیع سادگی و بی آلایشی به عنوان یك معضل ننگریم . بلكه از ورای چهره خشك كویر، گذشته و گنج های درونی آن را استخراج كنیم . آنكه در خشونت صورت كویر گرفتار می آید باید راه هایی را برای تحدید كویر بیابد. اگر چه تمام این اقدامات درست وبه جاست ولی حكایت از نشناختن كویر دارد كسی كه شیفته كویر و جاذبه های آن است ، كسی كه از دل كویر خشك آبی به زلالی شبنم بیرون می كشد ، اوست كه می تواند از كویر یك جاذبه دیدنی و فراتر از آن یك تور درونی بسازد سفری توامان در آفاق و انفس . متاسفانه در دنیایی كه صنعت گردشگری یكی از راههای افزایش ثروت ملی است و دولت ها از اندك جاذبه های دیدنی كشورشان برای جذب گردشگر استفاده می كنند ، ما از پهنه های وسیع كویری و جاذبه های آن غافل مانده ایم . گردشگر اروپایی كه نگاهش آكنده از چشم اندازهای سبز اروپاست مطمئناً كویر ایران را شاهكاری طبیعی خواهد دید . كویر گسترده لوت می تواند با جاذبه های خود به یك مركز جذب گردشگر تبدیل شده و از این طریق هزاران شغل ایجاد نماید ." توسعه و رونق توریسم آفتابی و گردشگری در بیابان‌ها به ویژه بیابان لوت، نیازمند سرمایه‌گذاری زیادی نیست و بسیاری از امكانات مورد نیاز برای جهانگردی این منطقه، به طور بالقوه در خود منطقه وجود دارد. این بیابان ، علاوه بر جذابیت‌های طبیعی خود، محل به وجود آمدن تمدن‌های بزرگی بوده كه به دلیل نامساعد بودن شرایط اقلیمی از بین رفته‌اند. از جمله این آثار باستانی می‌توان به بقایای شهر "خبیص" با قدمت 3500 ساله در غرب لوت و قلعه "نهبندان" در شرق لوت اشاره كرد كه آثار تاریخی فروانی در آن‌ها نهفته است."(7) جاذبه های دیدنی كویر های ایران – مركزی و لوت – به این دو منطقه محدود نمی شود بلكه با اندكی دل سپردن به كویر می توان مناطق و بناهای تاریخی بسیاری را در این منطقه یافت ، از جمله كاروانسراهایی كه از روزگار رونق جاده ابریشم و مسیرهای تجاری از اروپا به آسیای میانه یادگار مانده و حتی تا پایان دوره صفویه نیز رونق و اعتبار خود را حفظ كرده بود . از جمله این مناطق به دو كاروانسرا می توان اشاره كرد.

" دیر گچین كاروانسرای استوار و پرشكوه كه به مادر كاروانسراهای ایران معروف است در ۴۰ كیلومتری جنوب غربی ورامین در دل پارك ملی كویر واقع شده و قدمت آن به دوره ساسانیان نسبت داده می شود"(8)

" كاروانسرای مرنجاب در ارتفاع ٨١٠ متری از سطح دریای آزاد در حاشیه جنوبی دریاچه قم واقع شده است.مرنجاب از دهستان كویرات شهرستان آران و بیدگل و در ٥٠ كیلومتری شمال شرق مركز این شهرستان قرار دارد."(9)

زیارتگاه فیض آباد در كویر آران و بیدگل ، قلعه نوش آباد مسجد قدیمی نقشینه و قلعه های پراكنده دیگر در كویر از دیگر آثار دیدنی منطقه كویر ایران است .

از جمله مناظر طبیعی كه در كویر می تواند نظر گردشگران را به خود جلب كند تاغزارهای حاشیه كویر آران وبیدگل است ، این درختان سربرآورده از شوره زار با شاخ وبرگ بسیار و در هم تنیده حیرت هر بیننده ای را بر می انگیزد. " مقاومت حیرت آور تاغ در برابر نامساعدترین شرایط بوم شناختی ( خشكسالی ، هجوم آفات و ...) از ویژگی های منحصر به فرد این درخت ا ست. به عبارت دیگر تاغ را می توان در شرایط آب و هوایی شدیداً كویری ( زیر 50 میلی متر باران در سال ) هم برای بازسازی و احیاء با موفقیت بكار گرفت.به این ترتیب تاغ با ایجاد شبكه وسیعی از سیستم ریشه ای قادر است علاوه بر جلوگیری از فرسایش و حركت شنهای روان ، رطوبت مورد نیاز خود را از اعمال خاك جذب و ادامه حیات دهد."(10)با نگاهی به سفرنامه ناصرخسرو در می یابیم كه حد فاصل شهرهای كاشان ، آران و بیدگل و ورامین پوشیده از جنگلهای طبیعی بوده است و  اینك از آن جنگل وسیع كه به مدد سفرنامه ناصر خسرو در حافظه تاریخ ضبط شده جز " 120 هكتار جنگل دست كاشت تاغ " باقی نمانده است . تاغزارها یكی از مناظر طبیعی كویرهای ایران است ، و در كنار آن نباید از مناظر طبیعی بادساخت كه حاصل فرسایش بادی در صخره ها و سنگ های سخت كویر است غافل ماند . به هر صورت كویر را می توان گنجی ناشناخته و سرشار دانست كه با توجه و جدی گرفتن آن به گنجی بی پایان تبدیل خواهد شد . كویر در انتظار كشف شدن توسط جانهای جستجو گری است كه حقیقت را می طلبند و مطمئناً آن را خواهند یافت حتی اگر در صورت به ظاهر خشك وخشن كویر . جایی كه آب كم است ، آبادی نیست ولی زندگی در اعماق آن جریان دارد و مصمم و استوار هر آنچه را می طلبد ، می یابد . " كویر تاریخی است كه در صورت جغرافیا در آمده است "

منابع :

از 1 تا 6 : بر گرفته ازمقاله " بیابان، بیابانزائی و بیابانزدائی در ایران"نوشته " مهندس سید مرتضی ابطحی"

7- بر گرفته از سایتwww.persiadesert.com

8- همان

9- بر گرفته از مقاله " كاروانسرای مرنجاب در قلب كویر " نوشته"دكتر سید هدایت الله نوری"

10- بر گرفته از مقاله " نقش تاغزارها در بازسازی كویر منطقه آران و بیدگل"از " مهندس محمد خاكسار"