دوستی و دوست یابی
یكی از مباحث بسیار مهم در مسایل اجتماعی، میزان و نحوه ارتباط انسان‌ها و به عبارتی، دوستی‌ها و روابط دوستانه با یكدیگر است. انسان از انتخاب دوست ناگزیر است و محتاج به دوست. نكته مهم در این میان، تاثیر بسیار زیاد دوست بر شخصیت انسان است كه در قرآن كریم و روایات معصومان علیهم‌السلام، به این موضوع اشاره شده است.
در سوره فرقان خداوند حال برخی ظالمان را این‌گونه بیان میدارد: ‹‹(روز قیامت) روزی است كه میبینی ظالم (از شدت حسرت) دست خود را می‌گزد و (میگوید:) ای كاش با فلان شخص دوست نمیشدم!››
امیر المؤمنان علی علیه السلام میفرماید: كسی كه شخصیت او بر شما شك برانگیز شد و از دین او اطلاعی نداشتید، به دوستانش نگاه كنید؛ اگر آنان از اهل دین خدایند، پس آن شخص نیز بر دین خداست، ولی اگر دوستان وی بر غیر دین خدا بودند پس بدانید كه او نیز هیچ بهرهای از دین خدا ندارد.(1)
در این گفتار به فضل خداوند متعال با استفاده از آیات نورانی قرآن كریم، برخی شرایط و ملاك‌های انتخاب دوست را بیان میداریم.
1. ایمان
از نگاه قرآن كریم میزان شخصیت انسان‌ها رابطه مستقیمی با اعتقادات آنها دارد. كسی كه از گوهر با عظمت ایمان بیبهره باشد، شخصیت وی در حدی نخواهد بود كه ارزش رفاقت و دوستی را داشته باشد:
«یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّی وَ عَدُوَّكُمْ أَوْلِیاءَ تُلْقُونَ إِلَیهِمْ بِالْمَوَدَّةِ وَ قَدْ كَفَرُوا بِمَا جَاءَكُمْ مِنْ الْحَقِّ» (ممتحنه/1)؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! دشمن من و دشمن خودتان را دوست نگیرید. شما به آنان اظهار محبت میكنید؛ در حالی كه آنها به آنچه از طرف حق برای شما آمده، كافر شدهاند.
همیشه افرادی در جامعه وجود دارند كه هزار رنگاند؛ یعنی با هر كسی همان‌گونه سخن میگویند و برخورد میكنند كه او میپسندد و هیچ هدف خاصی را دنبال نمیكنند و به هر رنگی كه منافع مادیشان اقتضا كند، در میآیند.
2. احترام به مقدسات و مسایل دینی
«یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا الَّذِینَ اتَّخَذُوا دِینَكُمْ هُزُوًا وَ لَعِبًا مِنْ الَّذِینَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ وَالْكُفَّارَ أَوْلِیاءَ … وَ إِذَا نَادَیتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَ لَعِبًا» (مائده/ 57ـ 58)؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! افرادی كه آیین شما را به باد استهزا و بازی می‌گیرند ـ از اهل كتاب و مشركان ـ را ولیّ خود انتخاب نكنید… آنها هنگامی كه (اذان میگویید و مردم را) به نماز فرامیخوانید، آن را به مسخره و بازی می‌گیرند.
در این دو آیه شریف خداوند صراحتاً از دوستی با كسانی كه دین مسلمانان را به استهزا می‌گیرند، نهی فرموده است.(2)
3. راستگویی
یكی از مصادیق مهم اخلاق در زندگی انسان، صداقت و راستگویی است؛ چرا كه در حقیقت دروغ خود نوعی نفاق است و در آیات و روایات بسیار مذموم شمرده شده است و حتی در برخی از روایات كلید تمامی گناهان، دروغ بیان شده است.(3) «یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ كُونُوا مَعَ الصَّادِقِینَ» (توبه/ 119)؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! از (مخالفت با فرمان) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید.
در تفسیر این آیه شریف آمده است: «صداقت شرط و ملاك اساسی دوستی است و اگر به دوست و همراه انسان، صدیق گفته شده است، به خاطر صداقت او در رفتارش با دوست خود است.»
4. دوستی دوطرفه
اگر انسان قصد دوستی با كسی را دارد، باید ببیند كه آیا طرف مقابل هم متمایل به این دوستی هست یا نه؟
«هَا أَنْتُمْ أُوْلَاءِ تُحِبُّونَهُمْ وَلَا یحِبُّونَكُمْ» (آل‌عمران/ 119)؛ شما كسانی هستید كه آنها را دوست میدارید، اما آنها شما را دوست ندارند.
آری، اگر دوستی یك‌طرفه باشد، باعث ذلت و خواری میگردد و هرگز برای انسان سودمند نخواهد بود.
چه خوش بی مهربونی هر دو سر بی كه یك سـر مهـربـونی درد سـر بی
5. هماهنگی ظاهر و باطن
همیشه افرادی در جامعه وجود دارند كه هزار رنگاند؛ یعنی با هر كسی همان‌گونه سخن میگویند و برخورد میكنند كه او میپسندد و هیچ هدف خاصی را دنبال نمیكنند و به هر رنگی كه منافع مادیشان اقتضا كند، در میآیند.
«وَ إِذَا لَقُوكُمْ قَالُوا آمَنَّا وَ إِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیكُمْ الْأَنَامِلَ مِنْ الغَیظِ» (آل‌عمران/ 119)؛ و هنگامی كه شما را ملاقات میكنند، (به دروغ) میگویند: ایمان آوردهایم، اما هنگامی كه تنها میشوند، از شدتِ خشم بر شما، سر انگشتان خود را به دندان میگزند.
تحمل نكردن دیگران و تندخو بودن، باعث میشود دوستان از اطراف انسان پراكنده شوند؛ حتی اگر انسان، بهترین مخلوقات و پیامبر باشد.
6. خیرخواه بودن
خداوند متعال در قرآن كریم مؤمنان را از دوستی با برخی گروهها همانند اهل كتاب، كفار و منافقین برحذر میدارد و تعدادی از خواستهها و انگیزههای شوم آنان را این‌گونه بیان میفرماید:
«یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا بِطَانَةً مِنْ دُونِكُمْ لَا یأْلُونَكُمْ خَبَالًا وَدُّوا مَا عَنِتُّمْ» (آل‌عمران/118)؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! محرم اسراری از غیر خود، انتخاب نكنید؛ آنها از هر گونه شر و فسادی درباره شما كوتاهی نمیكنند. آنها دوست دارند شما در رنج و زحمت باشید.
7. خوش اخلاقی
یكی از دستورهای دین مبین اسلام، خوش اخلاقی با دیگران است كه جایگاه بسیار والایی را داراست. خوش اخلاقی، هم دوستی‌ها را پایدار میسازد و هم در جذب دیگران به سمت خود تاثیر فوقالعادهای دارد:
«ادْفَعْ بِالَّتِی هِی أَحْسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَكَ وَ بَینَهُ عَدَاوَةٌ كَأَنَّهُ وَلِی حَمِیمٌ» (فصلت/ 34)؛ بدی را با نیكی دفع كن، ناگاه (خواهی دید) همان كس كه میان تو و او دشمنی می‌كند، گویی دوستی گرم و صمیمی است.
تحمل نكردن دیگران و تندخو بودن، باعث میشود دوستان از اطراف انسان پراكنده شوند؛ حتی اگر انسان، بهترین مخلوقات و پیامبر باشد:
«فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنْ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ» (آل‌عمران/ 159)؛ به (بركت) رحمت الهی، در برابر آنان (=مردم) نرم (و مهربان) شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراكنده میشدند.
8. طرح دوستی با جنس مخالف ممنوع
یكی از نیازهای انسان كه در دوران جوانی ظهور و بروز پیدا می‌كند، ازدواج است كه در قرآن كریم از جنبههای متفاوتی مورد بحث قرار گرفته است. در این زمینه قرآن كریم تأكید زیادی بر پاك بودن پسر و دختر قبل از ازدواج دارد: «مُحْصَنَاتٍ غَیرَ مُسَافِحَاتٍ وَلَا مُتَّخِذَاتِ أَخْدَانٍ» (نساء/25)؛ پس آنها (زنان پاكدامن از بردگان) را با اجازه صاحبان آنان تزویج نمایید و مهرشان را به خودشان بدهید، به شرط آن كه پاكدامن باشند، نه به طور آشكار مرتكب زنا شوند و نه دوست پنهانی بگیرند.
«مُحْصِنِینَ غَیرَ مُسَافِحِینَ وَلَا مُتَّخِذِی أَخْدَانٍ» (مائده/5)؛ و زنان پاكدامن از مسلمانان و زنان پاكدامن از اهل كتاب برای ازدواج حلال‌اند، هنگامی كه مِهر آنان را بپردازید و پاكدامن باشید، نه زناكار و نه دوست پنهانی و نامشروع گیرید.
در این دو آیه خداوند از طرح دوستی با جنس مخالف نهی فرموده است. در آیه اول سخن از ترك دوستی دختران با پسران است و در آیه دوم ممنوع بودن دوستی پسران با دختران مطرح شده است.
در مورد این دو آیه 3 نكته قابل دقت است:
الف- «أخدان» جمع خِِدن، به معنی دوست است؛ اما دوستی‌هایی كه دو ویژگی دارند: یكی این كه پنهانی هستند و دیگری این كه منشأ این نوع دوستی‌ها شهوت و هوای نفس است.
ب- علت جمع آمدن كلمه »أخدان« در آیه این است كه وقتی كسی برای فحشا و از روی شهوت دوست برمیگزیند، به یكی یا دو تا قانع نخواهد شد؛ زیرا نفس انسانی هنگامی كه به دنبال شهوات برود، حد و توقف ندارد.»(4)
ج- در این‌گونه دوستی‌ها صداقت نیست؛ چرا كه قرآن دوستی‌هایی را كه بر اساس صداقت باشد، «صدیق» مینامد و تعبیر به خدن فقط در این دو آیه آمده است.
امیر مؤمنان علی علیه السلام میفرماید: كسی كه شخصیت او بر شما شك برانگیز شد و از دین او اطلاعی نداشتید، به دوستانش نگاه كنید؛ اگر آنان از اهل دین خدایند، پس آن شخص نیز بر دین خداست، ولی اگر دوستان وی بر غیر دین خدا بودند پس بدانید كه او نیز هیچ بهرهای از دین خدا ندارد.
9. سربلندی در آزمایش‌ها
همیشه گفتار انسان‌ها و ظاهر آنان با عمل و باطن آنها مطابق نیست و برای كشف حقیقت یكی از بهترین راه‌ها امتحان و آزمایش است؛ همان‌گونه كه خداوند در برخی موارد به مؤمنان دستور به امتحان و آزمایش داده است تا زمینه برای تصمیمگیری صحیح فراهم شود:
«یا ایهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا جَاءَكُمْ الْمُؤْمِنَاتُ مُهَاجِرَاتٍ فَامْتَحِنُوهُنَّ اللهُ أَعْلَمُ بِایمَانِهِنَّ فَإِنْ عَلِمْتُمُوهُنَّ مُؤْمِنَاتٍ فَلَا تَرْجِعُوهُنَّ إِلَى الْكُفَّارِ» (ممتحنه/10)؛ ای كسانی كه ایمان آوردهاید! هنگامی كه زنان با ایمان به عنوان هجرت نزد شما آیند، آنها را آزمایش كنید ـ خداوند به ایمانشان آگاهتر است ـ هرگاه آنان را مؤمن یافتید، آنها را به سوی كفار بازنگردانید.
بنابراین با توجه به حساس بودن بحث دوستی، وظیفهای كه انسان در موضوع انتخاب دوست بعد از احراز شرایط فوق دارد، این است كه با آزمودن دوستِ خویش، صداقت و واقعی بودن و ساختگی نبودن آن شرایط را به دست آورد.
راههای آزمایش دوست
در روایات ما چند معیار برای تشخیص حقیقی بودن اعمال و رفتار دوست بیان شده است كه به تعدادی از آنها اشاره میكنیم:
- حساسیت نسبت به نماز اول وقت؛
- امانتداری؛
- مضایقه نكردن از دارایی‌های خود و دوست را شریك مالی خود دانستن؛
- سه بار عصبانی كردن او (اگر در اوج عصبانیت از حدود دوستی تجاوز نكرد، شایستهی دوستی است)؛
- میزان همراهی با دوست هنگام بروز سختی‌ها و مشكلات.
نكته شایان ذكر آن كه این آزمایش در مراحل اولیه انتخاب دوست باید انجام شود تا انسان از دارا بودن شرایط دوستی به اطمینان برسد. انسان نباید همیشه و در همه حالات و موقعیت‌ها در صدد آزمایش دوستش باشد. بنابراین وقتی به اطمینان دست یافت، دیگر نیازی به آزمودن دوست نیست. اكنون گاه دل سپردن و همراهی است .بهترین دوست از منظر قرآن
«وَ مَن یَتَوَلَّ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَالَّذِینَ آمَنُواْ فَإِنَّ حِزْبَ اللهِ هُمُ الْغَالِبُونَ (مائده، 56) ؛ و كسانی كه ولایت خدا و پیامبر او و افراد با ایمان را بپذیرند (پیروزند زیرا) حزب و جمعیت خدا پیروز میباشد!
در این آیه معیاری برای انتخاب دوست داده شده كه فردی را برای دوستی انتخاب كنیم كه ولایت خدا و رسولش و افراد با ایمان را پذیرفته باشد. چنین افرادی از یاران خدا هستند و چه نیكوست كه دوستان ما از یاران خدا باشند.
پی‌نوشت‌ها:
1. وسائل الشیعه، ج16، ص 265.
2. مستدرك الوسائل، ج9، ص 85.
3. تفسیر نمونه، ج14، ص 550.
4. تفسیر المیزان، ج4، ص 295.
منبع:
مجله سروش وحی، ش 20، با تصرف .
