تبیان، دستیار زندگی
بیرونی در جغرافیا ادامه دهنده ی تصورات و آرا و روشهای دانشمندان یونانی مانند مارینوس صوری (رونق در 70ـ 130 م )، تئون اسکندرانی (قرن چهارم میلادی ) و بویژه ، بطلمیوس (متوفی پس از 161م ) و به طور غیرمستقیم ، دانشمندان یونانی دیگری اس
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

جغرافیا در نزد بیرونی

بیرونی در جغرافیا ادامه دهنده ی تصورات و آرا و روشهای دانشمندان یونانی مانند مارینوس صوری (رونق در 70ـ 130 م )، تئون اسکندرانی (قرن چهارم میلادی ) و بویژه ، بطلمیوس (متوفی پس از 161م ) و به طور غیرمستقیم ، دانشمندان یونانی دیگری است (مثلاً، اَبَرْخُس سده ی دوم پیش از میلاد و اراتوستنس سده ی سوم پیش از میلاد که بطلمیوس در جغرافیا و مَجِسطی و جز اینها به آرای آنان اشاره کرده است).

جغرافیا در نزد بیرونی

پژوهشها و ملاحظات جغرافیایی بیرونی در کتاب مستقل او در جغرافیای ریاضی ( تحدید نهایات الاماکن ) و، به مناسبتهایی ، در بعضی تألیفات او مثلاً، قانون مسعودی و التفهیم لاِ َوائل صِناعة التنجیم ، هر دو درباره ی علم نجوم و هیئت ، یا رساله ی تسطیح الصُّوَر و تبطیخ الکُوَر درباره ی تسطیح کره یافت می شود . بیرونی ، بجز دانشمندان یونانی ، از دانش جغرافیایی هندوان ، ایرانیان قدیم و بویژه جغرافیانگاران و سیاحان پیش از خود در دوره ی اسلامی (مثلاً ابن خرداذبه ، قُدامَة بن جعفر، یعقوبی ، ابن فقیه و مسعودی ) نیز بهره مند شده ، گرچه از آنان کمتر نام برده است .

بیرونی از موضوعها و مسائل جغرافیایی گوناگونی بحث کرده است ، مثلاً: شکل کُروی زمین و قطر آن ، دریاها و خشکیها و رابطه ی آنها، «هفت اقلیم » بخش مسکون زمین، تعیین طول و عرض جغرافیایی بسیاری از مکانهای شناخته شده در روزگار او، و روشهای تعیین سمتِ قبله . بسیاری از جغرافیدانان سپسین به آرای جغرافیایی بیرونی استناد کرده اند.

معاصران در زمینه هایی از علم جغرافیا برای او ارزش ویژه ای قائل اند؛ از جمله وی را پایه گذار علم مساحی و پژوهشهای مربوط به جغرافیای طبیعی او را مقدم بر کارهای برنهارد وارنیوس (در قرن هفدهم ) به شمار آورده اند. همچنین وی را در برخی از زمینه های جغرافیای ریاضی پیشگام دانسته اند .

جغرافیای طبیعی و زمین شناسی:

مهمترین نظریات بیرونی در این باب ، در مقدمه ی کتاب تحدید (ص 16ـ35) عنوان شده است ، مثلاً: زمان پیدایش عالم ، چگونگی پدیدآمدن لایه ی سطحی زمین ، دوره های مختلف دگردیسی سطح زمین ، پیدایش دریاها و خشکی ، تبدیل دریاها به خشکی ، تغییر مکان عوارض زمین (مثلاً درباره ی رود جیحون رجوع کنید به همان ، ص 21؛ قس اُقسوس در بطلمیوس ، ص 205) او با استدلال بر حادثِ زمانی  بودن «عالَم » و با تأکید بر این که زمان درازی بر این جهان گذشته است ، اشاره می کند که از راه دلیل و قیاس نمی توان اندازه ی این مقدارزمان را پیدا کرد و در این باب تنها می توان به وحی اعتماد کرد و «کتاب خدا و احادیث درست چیزی در این باره نگفته اند». وی سپس به برخی از آنچه یهودیان و پیروان سایر ادیان درباره ی آفرینش جهان و اندازه ی زمان گفته اند، اشاره کرده است . بیرونی در التفهیم (ص 166ـ 170، 188ـ200) و در قسمتهای مختلف تحقیق ماللهند (مثلاً ص 155ـ170، 428ـ432) نیز به مباحث جغرافیایی پرداخته ، گرچه در اثر اخیر توجه اوبیشتر به ویژگیهای جغرافیایی سرزمین هند است .

ماللهند

جغرافیای ریاضی:

مهمترین آرای بیرونی در این زمینه درباره ی به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی شهرهاست ، که روشهای مختلف آن را در تحدید (جاهای متعدد) و قانون مسعودی (ج 1، ص 402ـ411، ج 2، ص 507ـ525) بیان کرده است . بیرونی در قانون مسعودی طول و عرض جغرافیایی بیش از ششصد موضع جغرافیایی را ذکر کرده است. او با همکاری ابوالوفا بوزجانی ، با استفاده از خسوف اختلاف طول جغرافیایی بغداد و شهر کهنه اورگنج (خوارزم قدیم ) را به دست آورده است .

بیرونی برای یافتن سمت قبله نیز روشهای گوناگونی را شرح داده که مهمترین آنها در تحدید (ص 182ـ183،236ـ249) آمده است . مهمترین روشهای او در این زمینه ، براساس مثلثات کروی است که ریشه ی آن به نوشته های بطلمیوس و نویسندگان پیش از او می رسد. او در این زمینه به آرای دانشمندان اسلامی متقدم نیز توجه نموده ، از جمله در رساله ی فی تسطیح الصور وتبطیخ الکور (ص 7) آرای بتّانی  را نقد کرده است .

در زمینه ی ترسیم نقشه نیز بیرونی ابتکاراتی داشته است . در رساله ی تسطیح الصّور (ص 8ـ12) بیرونی چگونگی تصویر کردن کره بر صفحه را شرح داده که علاوه بر طراحی اسطرلاب در ترسیم نقشه نیز کاربرد دارد. بیرونی نخستین فرد در تاریخ علم جغرافیای اسلامی است که اختلاف طول جغرافیایی غزنه و بغداد را براساس مثلثات کروی و محاسبات نجومی مشخص کرده است .

در التفهیم (ص 169) بیرونی نقشه ای از کره ی زمین ترسیم کرده ، و اتصال اقیانوس هند به اقیانوس اطلس (اقیانوس المحیط الغربی) را برای نخستین بار در آن نشان داده است .

نقشه
نقشه ی جهان در التفهیم

علاوه بر اینها بیرونی به دیگر مسائل جغرافیا، از جمله به دست آوردن خط نصف النهار بر روی زمین ، توضیح و نقد روش پیشینیان برای به دست آوردن نیم قطر و محیط کره ی زمین نیز پرداخته و روشهای خود را شرح داده است .

/ فرید قاسملو /

برای مشاهده ی منابع و مقاله ی کامل به دانشنامه ی جهان اسلام مراجعه نمایید.

برگرفته از:

دانشنامه ی جهان اسلام

تخلیص:

ا.م.گمینی