تالیفات و آثار شیخ حر عاملی

1- جواهر السنیه

در نخستین گام و در اولین تجربه نگارشى به جمع آورى احادیث قدسى كه همان كلام خداوند متعال است ، مى پردازد و چند سالى را در تدوین این احادیث به صورت كتابى مستقل مى كوشد. او در تنظیم این اثر گرانبها نخست به قول پروردگار پیرامون انبیا - از حضرت آدم علیه السلام تا خاتم مرسلین صلی الله علیه و آله - و سپس احادیث مربوط به ائمه اطهار رو مى كند و در خاتمه كتاب را با احادیث اخلاقى (در تاریخ 1056)(1) به پایان مى رساند شیخ حر عاملى در قسمتى از مقدمه آن مى نویسد: "...البته اینها در میان علما، به احادیث قدسى معروف هستند هر چند من پیشتر ندیده بودم كه آنها را در یك كتاب جمع و نشر كرده باشند. از همین رو علاقه مند شدم به اینكه نخستین كسى باشم كه آنها را در یك كتاب جمع كرده است "(2)

2- صحیفه ثانیه

شیخ حر عاملى در مقدمه این كتاب مى نویسد: "صحیفه سجادیه كامل كه قسمتى از دعاهاى امام زین العابدین علیه السلام را در بردارد به مهمات دین و دنیا مربوط است . من به خاطر علاقه اى كه براى جمع و تركیب این دعاهاى پراكنده و متفرق داشتم در صحیفه دوم سایر دعاهاى آن حضرت را كه علماى بزرگوار نقل كرده اند، گرد آوردم . پس بر شما باد كه این صحیفه شریف را با اولى همراه داشته ، آنها را تلاوت كنى ."(3)

محدث جزایرى در اول شرح ملحقات صحیفه مى نویسد: "باید جمع احادیث قدسى را (برادر قرآن ) و صحیفه ثانیه را (خواهر قرآن ) نام نهاد."(4)

شیخ حر دفتر نگارش خود را با "كلام خدا"دعاهاى "امام سجاد علیه السلام "آغاز كرد و از آن پى ده ها كتاب ارزشمند را به جامعه شیعى تحویل داد كه حتى معرفى اختصارى هر یك در این مقال نمى گنجد. نكته اى كه در بیشتر آثار شیخ حر دیده مى شود تقسیم بندى فصلها و بخشهاى آنهاست كه به عدد معصومین یا ائمه اطهار به دوازده یا چهارده قسمت فصل بندى و تقسیم نموده است . این امر نشان از عشق و علاقه او حتى به عددى است كه یادآور وجود آن بزرگواران است .

3- الایقاظ من الهجعه برهان على الرجعه

شیخ آقا بزرگ درباره این كتاب مى نویسد: شیخ در امل الامل مى گوید:

((این كتاب حاوى بیش از ششصد حدیث و شصت و چهار آیه و ادله بسیارى از قدما و متاخرین و جواب شبهات در این موضوع است ."

((شیخ حر در سال 1075 نگارش این كتاب را به اتمام رساند."(5)

4- خلق الكافر

شیخ بزرگ مى نویسد:

"...(مولف در این كتاب ) آنچه در زمینه خلقت كافر به ذهنش رسیده است به رشته تحریر در آورده است ... در آن به ذكر احادیثى پرداخته است كه نهى از بحث در قضا و قدر و امر به تكلم در مساله بداء شده است ."(6)

5- القوائد الطوسیه

شیخ حر در مقدمه این كتاب مى نویسد:

((این كتاب پاسخ برخى از احادیث مشكل و درهاى تحقیق بعضى از مسائل پیچیده اى است كه اهل علم و كمال در زمان اقامتم در طوس سوال نموده اند..."(7)

6- بدایه الهدایه

شیخ حر عاملى پیرامون انگیزه نگارش این كتاب مى نویسد:

"گروهى از برادران مومن كه خواهان حق و حقیقت بودند از من در خواست كردند تا در حد توان احادیث مربوط به واجبات و محرمات را جمع آورى نمایم و در مواردى جزئى مستحبات و مكروهات و مباحثات ... برگرفته از روایات ائمه اطهار... در این زمینه به طور خلاصه آورده شود"(8)

7- امل الامل

شیخ در جلد دوم این كتاب (ص 370) انگیزه نگارش این اثر را رؤیایى ذكر مى كند كه در سال ورود به مشهد (1073 ه‍ق ) دیده است . او به دلیل مشاغل بسیار 23 سال بعد آن را به رشته تحریر در مى آورد. در این باره نوشته اند:

شروع تالیف این كتاب سال 1096 ه‍ق و پایانش اول جمادى الثانى 1097 بوده است .

شرح حال علماى جبل عامل كه شیخ در این كتاب نگاشته 209 نفر و از علماى غیر جبل عامل 1110 نفر است "(9)

8- اثبات الهدایه

این كتاب در اثبات نبوت و امامت و بیان معجزات پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و ائمه اطهار، از آثار شیرین و خواندنى است كه در 7 جلد به چاپ رسیده و برخى از جلدها به همت حجه الاسلام نصرالهى و برخى دیگر به قلم فقیه فرزانه حضرت آیت الله جنتى ترجمه شده است . شیخ در مقدمه كتاب مى نویسد:

"من به كتابى كه در این باب كافى باشد و آنچه را عقلا به گرد آوردنش ‍ علاقه مندند... دست نیافتم بلكه دیدم این مطالب در وادى پراكندگى پنهان مانده و كسى كه بخواهد بر آنها مطلع شود محتاج به صرف وقت زیادى است "

9- هدایه الامه

شیخ حر در مقدمه این كتاب مى نویسد: "...این كتابى حاوى احكامى است كه براى هر فرد ضرورت دارد... این كتاب را به خاطر پاسخگویى و در خواست گروهى از برادران دینى به رشته تحریر در آورده ام ..."(10)

دیگر كتابهاى شیخ حر عاملى عبارتند از:

- تعلیقه اى بر كتاب مزار تالیف علامه نسب شناس مرحوم سید شرف الدین على حسینى مرعشى حائرى (متوفاى 1316 ق )

- كتاب "الفصول المهمه فى اصول الائمه" . در بردارنده قواعد كلى كه از ائمه علیه السلام درباره اصول دین و فروع دین و طب و اصول فقه و غیره وارد شده و بیش از هزار باب است و به چاپ رسیده است .

- كتابى در رد صوفیه ، یكهزار حدیث موجود در آن به طور عام یا خاص در رد صوفیه است .

- كتاب اجازات : در بردارنده انبوه اجازه هاى پیشینیان است .

- كتاب كشف التعمیه فى حكم التسمیه : پیرامون نامیدن حضرت مهدى به نام اصلى اوست كه همنام پیامبر اكرم صل الله علیه و آله است .

- كتابى در اثبات اینكه نماز جمعه واجب عینى است . (در رد نظر علامه محمد ابراهیم نیشابورى )

- كتاب نزهه الاسماع فى الاجماع : اقسام و احكام اجماع در آن بیان شده است .

- كتابى در احوال اصحاب شایسته و ستایش شده پیامبر و ائمه علیهم السلام .

- كتابى درباره منزه بودن امامان معصوم از فراموشى و سهو

- كتابى در رد نظرات اهل سنت

- وصیت به پسرش علامه شیخ محمد رضا (به شیوه كشف المحجه علامه سید بن طاووس )

- كتابى پیرامون زیارتگاهها و زیارتنامه ها

- كتابى در اخلاق : كتاب طهاره الاعراق ابن مسكویه را شرح داده و روایاتى كه از ائمه اطهار وارد شده بر آن افزوده است .

- كتاب در ابطال مساله عمومیت داشتن "حدیث منزلت "

- دیوان امام زین العابدین علیه السلام كه اشعار امام را گردآورى و به ترتیب حروف تنظیم كرده است . (در بمبئى چاپ شده است )

- حاشیه بر كتاب كافى مرحوم كلینى

- حاشیه بر كتاب (من لایحضره الفقیه ) مرحوم شیخ صدوق

- حاشیه بر كتاب تهذیب شیخ طوسى (ره )

- حاشیه بر استبصار شیخ طوسى (ره )

- رساله اى در مناظره خود با بعضى از علماى اهل سنت در سفر حج

10- وسائل الشیعه

اما كتابى كه شیخ حر را با آن و آن را با شیخ حر مى شناسیم كتاب گرانسنگ "وسائل الشیعه "است . این اثر یكى از كتابهاى مرجع در زمینه احادیث اهل بیت است كه از اعتبار و اعتماد خاصى در میان كتابهاى حدیثى برخوردار است. در این كتاب ، نویسنده روش خاص خود را بكار برده و احادیث فقهى كه فقها در استنباط احكام شرعى بدان نیازمندند و بر آنها تكیه مى زنند جمع آورى كرده است و شمار آنان به بیست هزار حدیث مى رسد كه شیخ حر از مصادر و كتب معتبر شیعه چون اصول كافى ، من لایحضره الفقیه ، استبصار، تهذیب و كتب دیگر كه شمار آنها به هفتاد منبع و ماخذ مى رسد جمع آورده است . شیخ حر كتاب را با احادیثى در مقدمه عبادات افتتاح كرده و سپس بر طبق كتب فقهى آن را از بحث طهارت تا مبحث طهارت تا مبحث بیان دیه ها تقسیم بندى نموده است .

شیخ حر 3/2 این كار بزرگ را در زادگاهش "مشغر"به رشته تحریر در آورد و در سال 1088 در مشهد مقدس آن را به اتمام رساند. این سال براى شیخ سال پركار و پربركتى محسوب مى شد. چرا كه در این سال "فهرست وسائل الشیعه "را نیز تدوین نمود. این موضوع كه شیخ سه بار این كتاب را از نظر گذرانده و به نگارش در آورده است از نكته هایى است كه سزاوار است هر محقق و نویسنده آن را فرا روى خویش قرار دهد. در بیان جایگاه این كتاب همین بس كه از روزى كه این سرچشمه به نگارش در آمده منبع و ماخذ تمام مجتهدان و كتاب مرجع عالمانى است كه آخرین مرحله رسیدن به قله اجتهاد را طى مى كنند. بر این كتاب از سوى بزرگان تعلیقه هاى بسیارى نگاشته شده كه شاید شیخ حر خود نخستین كسى است كه براى ابهام زدایى پیرامون برخى از مطالب آن پیشقدم شده است و "تحریر وسائل الشیعه" نهاده است .

در عظمت این كتاب تنها به یك بیت از شعر علامه امینى درباره كتاب اكتفا مى كنیم .

هذا صراط الهدى ما ضل سالكه

الى المقاصد بل تسویه الرتب  (11)

این كتاب راه هدایت است كه رهروش گمراه نمى شود

به هدف مى رسد و بلكه به مقامى عالى تر دست مى یابد.

شاعر اهل بیت

شیخ حر را باید از شاعران شیعه بر خواند كه قله فقاهت او لطافت باران شعرش را تحت الشعاع قرار داده است . چرا كه او خود مى گوید:

علمى و شعرى اقتتلا اصطلاحا

فخضع الشعر لعلمى راغما

و العلم یابى ان اعد شاعرا

و الشعر یرضى ان اعد عالما

دانش و شعرم با هم به جنگ و ستیز برخواستند

شعرم به رغم دانشم در مقابل آن خضوع كرد

دانشم مانع مى شد كه من شاعر به حساب آیم

ولى شعرم خشنود مى شد كه من عالم به شمار آیم

شیخ آقا بزرگ درباره دیوان شعر او مى نویسد: "دیوان شعرش به بیست هزار بیت شعر مى رسد كه به ترتیب حروف الفبا منظم گشته و با این جمله زیبا شروع مى شود: (الحمدلله الذى جعل نجوم المعانى مصابیح سماء الافكار) (ستایش خدا را كه ستارگان معانى را چراغ آسمان اندیشه قرار داد) (12)

كلمات منظوم شیخ را به دو قسمت مى توان تقسیم كرد. نخست ابیات كوتاه كه مى توان از سه نوع ذیل یاد كرد.

1- تاریخ چهارده معصوم

2- در باب زكات

3- در معانى و بیان

دوم : منظومه هاى بسیار در علوم مختلف كه سید احمد حسینى در مقدمه امل الامل چنین آورده است .

1- منظومه در مسائل میراث (بسیار طولانى است )

2- در مسائل هندسه و ریاضیات

3- تاریخ تولد ائمه ، وفات و مناقب آنان

4- اخلاق و مواعظ

5- مسائل اصول الفقه

و نیز منظومه هایى در مسائل كلام ، نحو، صرف ، نجوم و... دیوان امام زین العابدین علیه السلام . (13)

پی‌نوشت‌ها:

1- در خصوص اتمام كتاب به الدریعه ، ج 1، ص 271، رجوع شود.

2- جواهر السنیه ، ترجمه زین العابدین كاظمى خلخالى ، ص 5.

3- الصحیفه الثانیه السجادیه ، ص 5.

4- الذریعه ، ج 1، ص 271.

5- الذریعه ، ج 2، ص 506.

6- الذریعه ، ج 7، ص 246.

7- القوائد الطوسیه ، ص 6.

8- بدایه الهدایه و لب الوسائل ، ج 1، ص 1.

9- ریاض العلماء، ج 5، ص 75.

10- هدایه الامه ، ص 4.

11- شهداء الفضیله ، ص 210.

12- الذریعه ، ج 9، ص 234.

13- امل الامل ، ج 1، ص 32.

14- اهل ((معن )) از توابع بحرین .

منبع:

ابراهیم زاده، حسن، گلشن ابرار، ج 1