یك تفسیر، یك حكایت
تفسیر منهج الصادقین
"منهج الصادقین فی الزام المخالفین"، تفسیری ارجمند بر قرآن كریم، از فقیه، متكلم، مفسّر و دانشمند شیعی ملا فتح‌الله كاشانی (م 988 ق) است. این تفسیر به زبان فارسی و در ده جلد به زیور طبع آراسته شده(1) و پس از آن خود مؤلف آن را تلخیص كرده و سپس این كتاب با تصحیح علامه ابوالحسن شعرانی در 3 جلد (6 جزء) منتشر شده است. هدف وی از این كار، آشنایی آن گروه از مردم با تفسیر قرآن است كه به علت اشتغال، توانایی مطالعه تفسیر كامل منهج را ندارند. (1)
"منهج الصادقین" تنها، شرح و تفسیر قرآن نیست؛ بلكه كتابی است جامع كه مباحث مختلف و متنوع در آن موجود است. كاشانی در تفسیر خود، بیشتر نظریات تفسیری بیضاویی و زواره‌ای را آورده و از مباحث ادبی و بلاغی كشافِ زمخشری، و نیز از قصص و تواریخ تفسیر مجمع البیان سود جسته است؛ همچنین از تبیان شیخ طوسی، و تفسیرِ «ابوالفتوح رازی» و «گازر» مطالبی را برگزیده است . گاه سخنان اهل عرفان و مشاهیر متصوّفه را نیز در لابه‌لای تفسیر جای داده و كل متن را با نثری شیوا نوشته و هر جا كه مناسب دیده است، از اخبار و روایات اهل بیت عصمت و طهارت مدد جسته است. در بیان اصول دین، عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، متین و معقول سخن گفته و گرایش تندی از خود نشان نداده است؛ از این رو، از زمان نگارش آن، مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و از معروف‌ترین تفاسیر دوره صفوی به زبان فارسی به شمار رفته است. (2)
صاحب این تفسیر در بیان اصول دین، عقاید شیعه و مسائل مناسب آن، متین و معقول سخن گفته و گرایش تندی از خود نشان نداده است؛ از این رو، از زمان نگارش آن، مورد توجه دانشمندان قرار گرفته و از معروف‌ترین تفاسیر دوره صفوی به زبان فارسی به شمار رفته است.
روش كاشانی در نقل اقوال و عبارات دیگران چنین است كه پیش از تفسیر مقدمه‌ای نگاشته و به مباحثی از علوم قرآن و مبادی تفسیر و گاه از خود، توضیحات و شروح و شواهدی افزوده است. مهم‌ترین مباحث مقدمه عبارت‌اند از:
فضل قرآن، نام قاریان، معنای تفسیر و تأویل، حدیث «نزول قرآن علی سبعة أحرف» و معنای آن، گردآوری قرآن و مصونیت آن از تحریف . (3)
این تفسیر با تحقیق علامه شعرانی و تصحیح علی اكبر غفاری بارها از سوی انتشارات علمیه اسلامیه چاپ شده است. مؤلف، تفسیر دیگری نیز به نام زبدة التفاسیر به زبان عربی دارد كه چاپ شده و از تفاسیر ارزشمند است .
چنان كه گفته شده، یكی از ویژگی‌های تفسیر "منهج" تنوع در مطالب و معارف مختلف است كه یكی از این مباحث، داستان‌های جذاب در ذیل برخی از آیات است كه در ذیل به یكی از آنها اشاره می‌شود. در تفسیر آیه 12 سوره حجرات، درباره نهی از غیبت و تشبیه آن به خوردن گوشت مردار آمده است:
مردی به نام «ماعز» نزد حضرت رسول اكرم صلی الله علیه و آله آمد و بر خود سه بار گواهی زنا داد . رسول اكرم در هر سه بار روی از وی بگردانید و به سخن وی توجه نكردند. صحابه گفتند: ای ماعز! اگر بار دیگر بر خود گواهی دهی، پیامبر تو را رجم (سنگسار) فرماید. گفت: من هم برای آن می‌گویم . سپس گفت: «زَنیتُ یا رسول الله؛ زنا كردم ای رسول خدا.» رسول اكرم نیز او را رجم فرمود .
روزی رسول اكرم از یكی شنید كه به دیگری می‌گفت كه "ماعز" خود را رسوا كرد كه گواهی زنا در حق خود داد تا او را سنگسار كردند. پیامبر هیچ نگفت. آنها از پشت سر پیامبر می‌آمدند تا به خرابه‌ای رسیدند. الاغی مرده آنجا افتاده بود. پیامبر اكرم به ایشان گفت: این الاغ مُرده را بخورید. گفتند: یا رسول الله ! جان ما فدای تو باد چگونه گوشت مُرده بخوریم!
رسول اكرم فرمود: شما غیبت "ماعز" می‌كنید كه از خوردن گوشت مرده بدتر است. نمی‌دانید كه او در جوی‌های بهشت می‌چرد. (4)
پی‌نوشت‌ها:
1- محمد هادی معرفت، تفسیر و مفسران، ج2، ص 205ـ 206/ سید رضا مؤدب، روش‌های تفسیر قرآن، ص 188.
2- سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و نحجهم، ص 679 .
3- تفسیر و مفسران، ج 2، ص 206 .
4- تفسیر منهج الصادقین، ج 8، ص 424 ـ 425 .
منبع:
سروش وحی، ش 11، با تصرف .
