مخاطب قرآن؛ مردم یا مردان؟

با نگاهی به ظاهر آیات قرآن شاید چنین تصور شود كه مردان نسبت به زنان بیشتر مورد خطاب پیام وحیانی خداوند واقع شده اند چرا كه موارد استعمال ضمایر مذكر یا جمع مذكر بیشتر از ضمایر مونث است. حكیم فرزانه و مفسر گرانمایه‌ی قرآن، استاد آیت الله جوادی آملی سوال یاد شده را چنین پاسخ گفته اند:

"در فرهنگ محاوره، كلمه مردم اختصاص به مردان ندارد، گاه می‌گویند مردان، گاه ‏می‌گویند زنان، گاه می‌گویند مردم. مردم یعنی همه‎ ‎افراد جامعه، اعم از زن و مرد. اگر ‏گفتند مردان، این در مقابل زنان است و اگر گفتند زنان، این در مقابل مردان است‎.‎

در فرهنگ محاوره در غرب و شرق عالم می‌گویند مردم این چنین‌اند، مردم انقلاب ‏كردند، مبارزه كردند و… وقتی می‌گویند مردم، اختصاص به مردان ندارد. قرآن كریم هم ‏سه گونه سخن می‌گوید، گاهی كه خطاب به عموم جامعه است به مذكر اشاره دارد ‏مثل «الّذینَ» و «المُؤمِنون» گاهی كه تعبیر به «رجال» دارد وظیفه اختصاصی مردان را ‏ذكر می‌كند، گاهی هم تعبیر به «نساء» دارد كه وظیفه اختصاصی زنها را بیان می‌كند.‏

فرهنگ محاوره، فرهنگ مردم است نه مردان و قرآن كریم هم بر اساس همین ‏فرهنگ محاوره سخن می‌گوید. گاهی ذات اقدس اله می‌فرماید مریم علیها السّلام ‏نمونه مردم خوب است، یا آسیه نمونه مردم خوب است ”وَضَرَبَ اللّهُ مثلاً للذینَ آمَنُوا ‏امْرأةَ فِرْعَون“(١) در مورد زن نوح و لوط هم فرمود اینها نمونه مردم بد هستند. ”ضَرَبَ اللّهُ ‏مَثلاً للّذِینَ كَفَرْوا امْرَأةَ نُوحٍ وامْرَأةَ لُوطٍ“(٢) ائمه‌(علیهم السّلام) نمونه مردم خوبندو همه ‏افراد جامعه، چه زن و چه مرد باید به آنها اقتدا كنند، فاطمه زهرا‌(سلام اللّه علیها) هم ‏این‌چنین است، نمونه مردم خوب است، نه نمونه زنان خوب. ذات اقدس اله در آیه‌ای كه ‏تلاوت شد نفرمود نمونه زنان خوب زن فرعون است، نفرمود نمونه زنان خوب مریم است ‏بلكه فرمود مریم و آسیه نمونه مردم خوب هستند.‏

خلاصه انسان خوب، نمونه انسان‌های دیگر است چه مرد باشد چه زن. خداوند ‏متعال در سوره مباركه‎ ‎نحل می‌فرماید: ”مَنْ عَمِلَ صالِحاً مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنْثی وهُوَ مؤمِنٌ ‏فلنحییَنّهُ حَیَوةً طَیّبةً“(٣) اگر كسی دارای جان و عقیده سالم بود و كارهای صالح انجام ‏داد، زن باشد یا مرد، ما به او حیات طیبه می‌دهیم. در اواخر سوره‎ ‎آل‌عمران (كه ‏مستحب است انسان موقعی كه برای نماز شب بر می‌خیزد آن جملات را قرائت كند) ‏آنجا آمده است ”فَاسْتَجابَ لَهُمْ رَبّهُمْ اَنّی لا اُضْیعُ عَمَلَ عامِلٍ مِنكُمْ مِنْ ذَكَرٍ اَوْ اُنثی ‏بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ“(٤)اگر كسی مؤمن باشد و عمل خیر انجام دهد چه زن و چه مرد، اجر ‏او را ضایع نمی‌كنیم. در سوره مباركه احزاب هم مفصلاً مردان و زنان را كنار هم ذكر ‏می‌كند. ”اِنّ المُسلِمینَ والمُسِلماتِ والمؤْمِنینَ وَالمؤمِنات والقانتینَ والقانتات…“(٥) ‏بنابراین هرگز خطاب‌های قرآنی به مردان نیست، خطاب به مردم است".‏

‏پی نوشت‌ها:

‏(١) سوره تحریم، آیه‎ ١١‎‏.‏(و خداوند براى مؤمنان‏، به همسر فرعون مثَل زده است‏).

‏(٢) سوره تحریم، آیه‎ ١٠‎‏.‏(خداوند براى كسانى كه كافر شده‏اند به همسر نوح و همسر لوط مثَل زده است‏).

‏(٣) سوره‎ ‎نحل، آیه‎ ٩٧.‎(هر كس كار شایسته‏اى انجام دهد، خواه مرد باشد یا زن‏، در حالى كه مؤمن است‏، او را به حیاتى پاك زنده مى‏داریم‏).

‏(٤) سوره آل‌عمران، آیه‎ ١٩٥‎‏.‏(خداوند، درخواست آنها را پذیرفت‏؛ [و فرمود:] من عمل هیچ عمل‏كننده‏اى از شما را، زن باشد یا مرد، ضایع نخواهم كرد).

‏(٥) سوره احزاب، آیه‎ ٣٥‎‏.‏(به یقین‏، مردان مسلمان و زنان مسلمان‏، مردان با ایمان و زنان با ایمان‏، مردان مطیع فرمان خدا و زنان مطیع فرمان خدا ...).