سلنیوم
selenium
در دهه 1930، بیماری "مسمومیت مزمن" در دام‌ها به‌علت مصرف گیاهانی که در خاک غنی از سلنیوم رشد کرده بودند، مشاهده شد. این امر باعث شد که سلنیوم به عنوان یک سم شناسایی شود.
در سال 1957 اعلام شد که دریافت حتی مقدار کمی سلنیوم می‌تواند ازنکروز(ضایع شدن) کبد موش صحرایی مبتلا به کمبود روی جلوگیری کند. بنابراین روشن شد که سلنیوم یک سم نبوده، بلکه یک ماده مغذی ضروری است.
در سال 1973اولین عملکرد بیولوژیک سلنیوم در جانوران، با یافتن ماده‌ای به نام "گلوتاتیون پراکسیداز" کشف شد. این ماده در تجزیه و دفع مواد سمی به کبد کمک می‌کند.
بیماری های ناشی از کمبود سلنیوم:
در سال 1976 مشخص شد که در اثر کمبود سلنیوم بیماری "کشان"(keshan) ایجاد می شود. بیماری کشان، کاردیومیوپاتی(اختلال قلبی) بود که به طورعمده زنان و کودکان را در استان کشان چین(ناحیه‌ای که میزان سلنیوم خاک در آن بسیار پایین است)، مبتلا می‌کرد. مطالعات نشان داد که دریافت مکمل سلنیوم، مانع پیشرفت این نوع کاردیومیوپاتی می‌شود.
بیماری دیگر ناشی از کمبود سلنیوم، بیماری "کاشین- بک" (Kashin-Beck)بود که در کودکان و نوجوانان شایع می‌شد. ممکن است این بیماری یک جزء ویروسی داشته باشد که در هنگام فقدان یا کمبود سلنیوم در رژیم غذایی، رشد می‌کند، ولی علت اصلی آن به طور کامل شناخته نشده است. در این بیماری، ابتدا سختی قرنیه، تورم و درد(اغلب در محل اتصال بند انگشتان) و سپس استئوآرتریت(درد مفاصل و استخوان‌ها) همراه با درگیری آرنج، زانو و قوزک پا ایجاد می‌شود. البته کمبود یُد نیز ممکن است به عنوان یک عامل خطر در این بیماری نقش داشته باشد.
نقش در بدن
سلنیوم جزء عناصر کم مقدار بوده و برای سلامتی بدن لازم است. در بدن سلنیوم به پروتئین‌ها متصل شده و تشکیل "سلنوپروتئین‌ها" را می‌دهد که خاصیت آنتی‌اکسیدانی دارند. "گلوتاتیون پراکسیداز" یک نوع آنزیم است که حاوی سلنیوم بوده و در تمام سلول ها(سرم و شیر انسان) موجود است.
با افزایش مصرف اسیدهای چرب اشباع نشده در رژیم غذایی(به دلیل نیاز به فعالیت آنتی اکسیدانی سلنیوم) نیاز به آن افزایش می‌یابد.
آنزیم "یودوتیرونین" که برای تشکیل هورمون‌های تیروئیدی ضروری می‌باشد، یک سلنوپروتئین است و عملکرد تیروئید را تنظیم می‌کند.
اثرات آنتی اکسیدانی سلنیوم و ویتامین E ممکن است یکدیگر را تقویت کنند. سلنیوم به‌عنوان جانشین ویتامین E نیز عمل می‌کند.
پایین بودن مقدار سلنیوم در بدن بیماران سرطانی نشانگر آن است که کمبود دریافت سلنیوم ممکن است به سرطان‌‌زایی کمک کند. دلیل احتمالی آن نارسایی گلوتاتیون پراکسیداز در از بین بردن رادیکال‌های آزاد است. گلوتاتیون پراکسیداز در هنگام وجود سلنیوم توسط کبد تولید می‌شود. احتمال کمبود این ماده تنها در افراد ساکن مناطقی که خاک شان سلنیوم کمی دارد و تنها از غذای بومی استفاده می‌کنند و یا رژیم خاصی(مثل بیمار فنیل کتونوری) را رعایت می‌کنند، وجود دارد.
متابولیسم (سوخت و ساز) سلنیوم
جذب آن در بخش بالایی روده کوچک انجام می‌شود.
در حالت کمبود، میزان جذب آن افزایش می‌یابد. همچنین اگر در اثر افزایش دریافت، دفع ادراری آن افزایش یابد، این دفع بالا نیز منجر به افزایش جذب خواهد شد.
ارزیابی وضعیت سلنیوم با اندازگیری آن یا اندازه‌گیری گلوتاتیون پرکسیداز سرم، پلاکت‌ها و سلول‌های قرمز خون یا سلنیوم موجود در خون یا ادرار انجام می‌شود.
مقادیر مورد نیاز
مقدار توصیه شده (RDA)سلنیوم 55 میلی‌گرم در روز برای مردان، زنان و نوجوانان 18- 14 ساله است. همچنین RDA سلنیوم برای کودکان، بین 30- 20میلی‌گرم در روز می‌باشد.
برای نوزادان هنوز RDA مشخصی وجود ندارد، ولی میزان دریافت کافی برای آنان 20- 15 میلی‌گرم در روز است.
سلنیوم مورد نیاز در دوران بارداری و شیردهی به ترتیب 50 و 70 میلی گرم در روز می‌باشد.
عوارض کمبود
در موارد کمبود سلنیوم، اختلالات قلبی، ضعف عضلانی، اختلال لوزالمعده و ناراحتی مفاصل نیز دیده می‌شود. کمبود سلنیوم در کودکانی که تا چهار سال تغذیه وریدی شده‌اند، با بروز ضعف عضلات، درد و حساسیت بروز می‌کند. مکمل یاری سلنیوم(اضافه کردن سلنیوم به تغذیه‌وریدی) موجب بهبود علائم بالینی و افزایش سطح سلنیوم خون می‌گردد.
منابع
محتوای سلنیوم غذاها، به میزان سلنیوم موجود در خاک یا آبی بستگی دارد که گیاه یا حیوان از آن تغذیه می کند. ولی به دلیل اتصال آن به پروتئین، در تمام غذاهای حیوانی وجود دارد. منابع عمده ی آن شامل غذاهای دریایی ، قلوه، جگر، گوشت و ماکیان هستند.
نام ماده غذایی | مقدار ماده غذایی | میزان سلنیوم (میکروگرم) |
50 گرم | 43/0 | |
میگو (پخته شده) | 85 گرم | 33/7 |
جگر سیاه گاو (پخته شده) | 85 گرم (3تکه) | 30/7 |
تخم‌مرغ آب پز سفت شده | 1 عدد | 15/4 |
1 برش | 10/0 | |
1 برش | 8/0 |
محتوای سلنیوم در غلات متفاوت بوده و به محل رویش آن ها وابسته است.
محتوای سلنیوم و فعالیت گلوتاتیون پراکسیداز در شیر مادر ، به‌طور مستقیم تحت تاثیر تغذیه مادر با سلنیوم و شکل سلنیوم مصرف شده است.
غنی کردن شیرخشک با سلنات، سبب بهبود وضعیت سلنیوم در شیرخواران نارس می‌شود.
مسمومیت(دریافت بیش از حد) سلنیوم:
عوارض مسمومیت آن عبارت از خستگی، بوی سیر در تنفس، خشک و سخت شدن بدن، ریزش مو، تغییر رنگ و شکنندگی ناخن ، کوری و گاهی مرگ در دام‌هاست.
تست بیوشیمیایی ویژه و حساسی برای تعیین مسمومیت وجود ندارد. مطالعات در ونزوئلا، افزایش بروز درماتیت، ریزش مو و بیماری‌های ناخن در کودکان مناطق سلنیوفروس(که خاک آنها آهن و سلنیوم فراوان دارد) را نشان داده‌اند.
در چین، ریزش مو و بیماری های مربوط به ناخن(معمول‌ترین علائم) و بعد از آن ضایعات پوستی، اختلال در سیستم عصبی و گاهی اوقات پوسیدگی دندان دیده شده است. در مطالعه‌ای نیز علائمی نظیر تهوع، اسهال، تحریک‌پذیری، خستگی، نوروپاتی محیطی، ریزش مو و تغییرات ناخن مشاهده شده است.
مقدار مجاز برای دریافت سلنیوم در یک مرد معمولی 70 کیلوگرمی، 350 میکروگرم در روز است.
WHO اعلام کرده که حداکثر میزان مجاز برای دریافت سلنیوم، 400 میکروگرم در روز می‌باشد.
دکتر احمدرضا درستی- متخصص تغذیه
رییس انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی کشور
