خدا گمراه می‌كند یعنی چه؟
قرآن كریم هدایت و اضلال را به خداوند نسبت داده و مى‌فرماید: «یُضلّ الله مَن یَشاءُ و یَهدى مَن یَشاءُ»(1) خداوند هر كسى را بخواهد گمراه و هر كه را بخواهد هدایت مى‌كند.
با رجوع به قرآن و ارجاع آیات به یكدیگر دو نوع هدایت به خداوند نسبت داده مى‌شود:
اول: هدایت عمومى
و دوم: هدایت پاداشى.
هدایت عمومى، هدایت فراگیر و همگانى است كه شامل همه‌ی انسانها مى‌شود مانند قرآن كه در وصف آن آمده است «هُدىً لِلنّاسِ»؛ هدایت براى مردم است.
هدایت عمومى، هدایتى ابتدایى است؛ كسى كه به هدایت ابتدایى پاسخ مثبت دهد و به دنبال آن حركت نماید و كسى كه به قرآن معتقد شده و به حكم آن آشنا گردد و در خدمت قرآن قرار گیرد از هدایت پاداشى بهره مى‌برد.
هدایت تشریعى، هدایتى عمومى است و بدون استثنا همه ی انسانها را در بر مى‌گیرد، لیكن هدایت پاداشى هدایت تكوینى است و كسى كه از آن بهره‌مند شود وسایل رسیدن به مقصد به او اعطا مى‌شود. قلب او به طرف كارهاى خیر نرم و ملایم مى‌شود و نسبت به شر تنفر پیدا مى‌كند و به آن گرایش پیدا نمى‌كند.
هدایت پاداشى در تعابیر قرآنى مختص كسانى است كه به هدایتهاى تشریعى پاسخ مثبت مى‌دهند، مانند:
«یَهدِى اِلَیه مَن أناب»(2) كسى كه به سوى خداوند بازگردد و انابه نماید بسوى او هدایت مى‌شود.
و یا «ان تُطیعوه تهتدوا»(3) اگر او را اطاعت نمایید، هدایت مى‌شوید.
و همچنین: «مَن یُؤمن بالله یَهدِ قلبه»(4) كسى كه ایمان به خداوند بیاورد دل او را هدایت مى‌نماید.
آیات بسیارى از قرآن كریم ناظر به این مطلب است كه اگر كسى ایمان بیاورد و مقدارى بر آنچه ایمان آورد، عمل نماید قلب او به آسانى به طرف خیر حركت مى‌كند و معارف دینى را نیك مى‌فهمد.
هدایت پاداشى ایجاد علاقه و گرایش و تهیّه‌ی توفیق و وسایل و مانند آن است.
اضلال و گمراه كردن خداوند برخلاف هدایت نمودن او به دو قسم تقسیم نمى‌شود بلكه براى اضلال بیش از یك قسم نیست، زیرا خداوند ـ معاذ الله ـ اضلال ابتدایى ندارد و كسى را در ابتدا گمراه نكرده و فریب نمى‌دهد، اضلال خداوند همواره كیفرى است و اضلال كیفرى شامل كسانى مى‌شود كه على‌رغم هدایت ابتدایى، كه شامل عقل، فطرت و الهام فجور و تقوى از درون و وحى تشریعى و كتابهاى آسمانى، رسالت و امامت از بیرون، دین را پشت سر گذارده و از نداى فطرت اعراض نموده و به طرف گناه حركت مى‌نماید.
خداوند سبحان به انسان خاطى و گناهكار ابتدا فرصت توبه و انابه و بازگشت را اعطا مى‌كند و او اگر از این مهلت نیز استفاده نكند به اضلال الهى گرفتار مى‌گردد.
قرآن كریم كه اضلال را به مشیت الهى نسبت مى‌دهد در برخى از آیات مشیّت خداوند را توضیح داده و مى‌فرماید:
«و ما یُضلّ به الاّ الفاسقین»(5) یعنى؛ او با آن جز فاسقان را گمراه نمى‌كند.
اضلال خداوند بر خلاف هدایت امرى وجودى نیست، چه این كه ضلالت نیز در قبال هدایت عدم ملكه است، ضلالت یك امر وجودى نیست تا خداوند به كسى اعطا نماید بلكه بهره نداشتن از الطاف الهى است.
خداوند، گرایش، علاقه، انس، اسباب و وسایل، دوست خوب، استاد خوب، شاگرد خوب و شرایط مناسب را به فاسق اعطا نمى‌كند و امكان بهره‌ورى از این امور را از او سلب مى‌نماید و او را به حال خود رها مى‌كند و به این ترتیب هواهاى نفسانى بر او چیره شده و زمام زندگانى او را به دست گرفته و در اختیار شیطان قرار مى‌دهد. او دَرِ رحمت خود را بر انسان گمراه مى‌بندد. و در سوره مباركه فاطر به این حقیقت اشاره شده است كه: «ما یَفتح الله للناس من رحمةٍ فَلا مُمسِك لها و ما یُمسك فلا مرسل له من بعده و هو العزیز الحكیم»(6).
آنچه را كه خداوند از رحمت بر بندگان خود بگشاید بازدارنده‌اى براى آن نیست و آنچه را او باز دارد، گشاینده‌اى ندارد و خداوند شكست‌ناپذیر و حكیم است.
----------------------------------------------------------
(1) سوره مدثر، آیه 31 و سوره ابراهیم، آیه4.
(2) سوره رعد، آیه27.
(3) سوره نور، آیه 54.
(4) سوره تغابن، آیه 11.
(5) سوره بقره، آیه 26.
(6) سوره فاطر، آیه 2.
