پالایش دل
راه خودسازی(1)
مسئله خودسازی در قرآن كریم با عنوان «تزكیه» مطرح شده است. تزكیه به معنای لغوی عبارت است از پاك نمودن خود و یا پاك شدن از آنچه كه باید ازآن پاك شد. تعبیر «تزكیه» در مواردی ازآیات قرآنی به چشم می‌خورد.
« وَنَفْسٍ وَمَا سَوَّاهَا؛ فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَتَقْوَاهَا؛ قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّاهَا ؛ و سوگند به نفس و آن که نیکویش بیافریده؛ سپس بدی‌ها و پرهیزگاری‌هایش را به او الهام کرده؛ که: هر که در پاکی آن کوشید، رستگار شد.» (شمس/ 8 تا 10)
قبل از تشریح مسئله «تزكیه» و حقیقت و راه و روش آن، لازم است به مسائلی اشاره كنیم.
ا- لازم است منزلت اولیه و اصلی حقیقت انسان را بدانیم، یعنی باید بدانیم كه اصل انسان و صورت اصلی او چیست؟ و انسان در اصل چه بوده است؟ (از كجا آمده‌ام)
2- انسان در تنزل به حیات دنیوی در چه منزلتی و كدام موقعیتی قرار گرفته است؟ (در كجا هستم)
3- با دانستن این امر روشن شود كه انسان در مقام حركت و عبودیت و در مقام برگشت و صعود الی الله چه تحولاتی پیدا كرده و چه مراحلی را طی نموده و چه منزلت‌هایی یافته و بالاخره چطور به موطن اصلی خود می‌رسد.( به كجا می‌روم)
تا بعد از اینكه به این مسایل تا حدودی متوجه شدیم، به تشریح راه و روش تزكیه كه همان برگشت و صعود الی الله است، بپردازیم و ببینیم انسان در صعود خود چگونه باید خود را پاك بگرداند تا كمالات از دست رفته و یا زیر حجاب قرار گرفته خود را باز یابد و به حقیقت اصلی خود نایل گشته و به موطن حقیقی و قرب حق فایز گردد؟
در آیات و روایات بر این موضوع تاكید شده است كه انسان باید خود را و «نفس» یا «روح» یا «حقیقت» خود را بشناسد تا بداند كه چه بوده؟ و چه شده؟ و چه می‌تواند باشد؟
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ عَلَیْكُمْ أَنفُسَكُمْ لاَ یَضُرُّكُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ إِلَى اللّهِ مَرْجِعُكُمْ جَمِیعًا فَیُنَبِّئُكُم بِمَا كُنتُمْ تَعْمَلُونَ ؛ ای کسانی که ایمان آورده‌اید ، به خود پردازید اگر شما هدایت یافته اید ، آنان که گمراه مانده‌اند به شما زیانی نرسانند بازگشت همه شما نزد خداست ، تا شما را به آن کارها که می‌کرده‌اید آگاه گرداند.» (مائده/105)
در این آیه با جمله «علیكم انفسكم» به معرفت نفس و شناخت حقیقت خود، توصیه می‌نماید.
آیات دیگری در قرآن كریم وجود دارد كه با صراحت به این موضوع كه انسان‌ها حقیقت خود را فراموش نكنند و در شناخت اصل و صورت اصلی خود بكوشند، توصیه و تاكید كرده است. این آیات هر انسانی را به سوی شناخت اصل و حقیقت خویش، و اینكه او در اصل و در مرتبت اصلی خود چه بوده؟ و با مجاهدت و عبودیت خود چه می‌تواند باشد؟ دعوت می‌كنند.
در روایات هم با لحن‌های مختلفی از جانب حضرات معصومین علیهم‌السلام به مسئله معرفت نفس و سعی در شناخت خود، تاكید شده است.
«من لم یعرف نفسه بعد عن سبیل النجاة و خبط فی الضلال و الجهالات ؛ كسی كه خود را نشناسد از راه نجات دور افتاده و در ضلالت و جهالت سرگردان شده و دست و پا خواهد زد.»
برای سالك الی الله و برای آنانی كه می‌خواهند به تزكیه نفس پرداخته و با تزكیه خود از اسارت‌ها و تعلق‌ها و حجاب‌ها، و با پشت سر گذاشتن مدارج و منازل یكی پس از دیگری، به سوی حضرت حق و لقاء وجه كریم او سفر كنند، لازم است كه به اندازه امكان از سه مسئله اساسی زیر با خبر باشند:
- مسئله اول اینكه چهره اصلی و منزل اولیه انسان را تا حدودی بشناسد.
- مسئله دوم اینكه چگونگی فرود انسان و منزلتی را كه بعد از آمدن به حیات دنیوی دارند، اجمالا بدانند.
- مسئله سوم اینكه تحولات و منازلی را كه در مقام برگشت بسوی خدا و سیر الی الله پیش می‌آید و انسان را به منزلت اولیه برمی‌گرداند، به صورت خلاصه و فشرده متوجه باشند.
به عبارت دیگر، برای آنانكه می‌خواهند به امر مهم تزكیه و سفر الی الله بپردازند، لازم است تا حدودی بدانند كه چه بوده‌اند؟ و چه گشته‌اند؟ و چه می‌توانند باشند؟ تا در نتیجه در مقام عمل و در مقام سلوك الی الله در اینكه چه باید بكنند؟ و چگونه باید به عبودیت و سلوك بپردازند؟ از بصیرت لازم برخوردار بوده و با معرفت به طریق الی الله قدم بگذارند.
شجاعی، محمد؛ كتاب پالایش وجود
