به زبان سهل و به عمل مشكل
خصوصیات « حق » از دیدگاه امیرمومنان علیه‌السلام
علی علیه‌السلام می‌فرماید:
« از خصوصیات حق این است كه به نفع احدی جاری نمی‌شود مگر آنكه علیه او نیز جاری می‌شود و علیه كسی جاری نمی‌شود مگر آنكه به نفع او نیز جاری شود » ( نهج البلاغه، خطبه 214 )
یعنی حقوقی كه در میان مردم جریان دارد متبادل است یك طرفی نیست، دو طرفی است. چنین نیست كه مثلا بعضی صرفا به عهده دیگران حقوق داشته باشند ولی خودشان از دیگران حقی برعهده نداشته باشند. مثلا پدران و مادران بر فرزندان حقوقی دارند ولی نباید چنین تصور كرد كه این حقوق یك طرفی است، اولاد نیز حقوقی بر پدران و مادران دارند و همچنین معلم و شاگرد: به موازات حقوقی كه استاد بر شاگرد دارد از حق شناسی و احترام و ادب و دوست داشتن و اطاعت كردن شاگرد نیز حقوقی بر معلم دارد از حسن تعلیم و تربیت و مراقبت‌ها و دقت‌ها و غیره. و همچنین است زن و شوهر هر كدام بر دیگری حقوقی دارند. هركسی كه فكر می‌كند به گردن دیگری حقی دارد در همان حال باید بداند مدیون او هم هست. تنها ذات مقدس باری تعالی كه غنی كامل و مالك مطلق است از این قانون مستثنی است. خداوند متعال بر مخلوقات خود حقوقی دارد و بندگان او مدیون فضل و نعمت او می‌باشند ولی ذات مقدس او مدیون هیچ موجودی نمی‌باشد كه علی علیه‌السلام فرمود:
«اگر در تمام جهان هستی موجودی باشد كه بر دیگران حق داشته باشد و دیگران بر او حقی نداشته باشند او ذات اقدس الهی است.»
در عین حال ذات اقدس الهی اطاعت خویش را حق خود بر مردمان خوانده و پاداشی كه به فضل و رحمت خود به بندگان عنایت می‌كند به عنوان حق مردمان بر خودش به رسمیت شناخته. تكالیف الهی جز ارشاد بشر به مصالح واقعی خودش نیست. این دستورها و اوامر برای سود ذات مقدس خداوند نیست او منزه و مستغنی از همه آنهاست. پاداشی كه برای این اطاعت‌ها مقرر فرموده لطف و عنایت است. در عین حال نام این لطف و عنایت را «حق» گذاشته است و خود را به عنوان مدیون بشر به اجر و ثواب نام برده است.
- خصوصیت اول حق كه علی علیه‌السلام ذكر فرموده یكی این است كه در زبان و سخن خیلی آسان است و در عمل و تحقق مشكل. می‌فرماید: در مرحله سخن و توصیف و شرح دادن و ذكر مزایا و خوبی‌ها هیچ میدانی به وسعت میدان حق نمی‌رسد. چقدر خوب و آسان می‌توان در اطراف حق گفت و نوشت و توصیف كرد كه در اطراف هیچ چیز دیگر این طور نمی‌توان میدان‌داری كرد. هیچ چهره‌ای مانند چهره حق زمینه توصیف و ستایش ندارد ولی در مرحله عمل هیچ میدانی از میدان حق تنگ‌تر و صعب العبور تر نیست و چقدر عبور از آن گردنه‌ها دشوار است.
- خصوصیت دومی كه برای حق ذكر كرده این است كه رعایت حق در جامعه بدون تعاون و همدرد بودن و همكاری‌های اجتماعی میسر نیست. یك فرد هر اندازه كامل و منزه باشد هر اندازه سابقه‌اش در حق زیاد باشد از كمك و همكاری دیگری بی‌نیاز نیست. هیچ كس نمی‌تواند بگوید من بالاتر هستم از اینكه دیگری بخواهد مرا در كار حق كمك كند و هیچ كس هم هر اندازه در نظرها كوچك و حقیر باشد پایین‌تر از این نیست كه كمك كار و مددكار دیگران باشد. نباید چنین تصور كرد كه فلان شخص كم شخصیت‌تر از این است كه او را در همكاری‌های اجتماعی در راه خیر به بازی بگیریم. نه هیچ كس در سطح عالیتر از همكاری در كار خیر قرار گرفته و نه كسی در سطح پایین‌تر از آن قرار گرفته. اینكه خداوند در قرآن كریم فرموده در نیكوكاری و در تقوا معاون و كمك كار یكدیگر بوده باشید همه افراد را از عالم و جاهل، قوی و ضعیف، ارباب و نوكر، همه را با هم فراگرفته است. اینكه هر كسی خودش را در سطحی بالاتر از همفكری و همكاری با دیگران بداند سبب می‌شود كه افراد جامعه اتصال و پیوستگی خود را از دست بدهند همان طوری كه یك بنا و ساختمان مادامی برپاست كه اتصال و ارتباط بین مصالحی كه به كار رفته محفوظ باشد و گرنه با انباشتن یك عده آجر و چوب و آهن و سیمان روی یكدیگر بدون آنكه جوش و اتصالی بین آنها باشد ساختمان به وجود نمی‌آید.
- خصوصیت سومی كه علی علیه‌السلام در مورد حق ذكر می‌فرماید این است كه اهل حق هرگز از اینكه تذكری به آنها داده شود ناراحت نمی‌شوند و اگر كسی از عرضه داشتن حق بر او ناراحت می‌شود از عمل به حق هم روگردان است. مثلا یك كاسب و یا كارمند اداری و یا یك راننده كه مدعی است من در عمل همان طور هستم كه مقتضای حق و عدالت است اگر واقعا در گفته خود صادق است از تذكری كه دیگران به او می‌دهند كه باید چنین و چنان باشی ناراحت نمی‌شود بلكه چون می‌خواهد آن راه را برود از راهنمایی خرسند می‌شود ولی اگر در عمل دروغ می‌گوید از تذكر دیگران خوشش نمی‌آید.
مجموعه آثار متفكر شهید استاد مرتضی مطهری، جلد 22
