تاثیر ابعاد ارگونومی بر فعالیت و افزایش بهره وری-قسمت اول

چکیده

ارگونومی یا  مهندسی فاکتور های انسانی علمی تركیبی است كه سعی دارد دستگاهها، محیط كار و مشاغل را با توجه به توانائیهای جسمی و فكری محدودیتها و علایق انسانها طراحی نماید. این علم در تلاش است به جای متناسب سازی انسان با محیط، محیط را با انسان متناسب سازد . این علم با هدف افزایش بهره وری، با عنایت بر سلامت، ایمنی و رفاه انسان در محیط، شكل گرفته است. امروزه از طراحی یك ابزار ساده گرفته تا طراحی یك سیستم  پیچیده، از ارگونومی استفاده می شود. به این دلیل، سازمان بین المللی كار ، واژه ارگونومی را به معنای متناسب كردن كار و شغل برای انسان ها بیان نموده است.

زمینه هایی كه ارگونومی در آنها مطالعه و اقدام میكند، عبارتند از : طراحی ابزار، وسایل، ماشین ها و تاسیسات به طرز صحیح و مطلوب، طراحی روش انجام كار با توجه به بهترین نحوه اجراء و متناسب با سیستم عضلانی و ساختمان فیزیكی بدن انسان و با هماهنگی روانی میان افراد و محیط كار و ابزار كار، وضعیت صحیح قرار گرفتن بدن و حرکات انسان حین انجام كار، شرایط فیزیكی مناسب در محیط كار ( با توجه به عواملی از قبیل : دما ، رطوبت ، جریان هوا ، ارتعاشات ، سر و صدا ، نور و روشنایی ، گرد و غبار ، تشعشعات و آلودگی های  مختلف ).

در مقاله حاضر با هدف تبیین تاثیر ابعاد ارگونومی بر فعالیت  مشاغل، ضمن مرور مختصر به ادبیات موضوعی و موضوعات مرتبط، ابعاد مربوط مورد تحلیل قرار گرفته است. در پایان مقاله نیز موارد مذكور جمع بندی شده و پیشنهادات مرتبط با آن جهت پیگیری تحقیقات مشابه در آینده ارائه شده است.

1- مقدمه

در ادبیات رشته‌های علمی مرتبط با سازمانها نظیر مدیریت ، اقتصاد ، جامعه‌شناسی ، . . .، بهترین شكل عملكردی یك سازمان را سینرژی  تعریف كرده‌اند كه خود بعنوان بهره‌وری  بالا تعبیر‍ شده است. امروزه بهره‌وری در سازمانها مورد توجه زیاد مدیران قرار گرفته است و آن را بعنوان هدف نهایی مدیران در نظر می‌گیرند . افراد متناسب با جایگاهی كه در آن قرار می‌گیرند تعریف خاصی را از بهره‌وری ارائه می‌كنند. مثلاً یك فرد در مقام تولیدكننده ، از بهره‌وری تعریفی متفاوت ارایه می‌دهد تا موقعی كه در جایگاه مصرف‌كننده یا در جایگاه یك مقام دولتی قرار دارد. بهره‌وری را می‌توان جمع كارایی و اثربخشی تعبیر كرد.

در سندی دیگر بهره‌وری معادل شاخصهایی نظیر كارایی ، اثربخشی ، عملكرد ، سودآوری ، نوآوری ، كیفیت ، فرهنگ ، كیفیت زندگی كاری و مانند آن در نظر گرفته شده است.با توجه به اینكه در هر كدام از رشته‌های مختلف علمی تعاریف و تعابیر خاصی از بهره‌وری شده است از دیدگاه مدیران نیز بهره‌وری، با توجه به نقشها، دانش و مهارت آنان، همكاران ، زیردستان و شرایطی كه در آن كار می‌كنند با دیگران تفاوت دارد. در مجموع می‌توان گفت كه جامع‌ترین دیدگاههای ارائه شده در مورد بهره‌وری از آن مدیران است. از دیدگاه مدیران، بهره‌وری، همه جنبه‌های سازمانی را كه در كاركرد مؤثر آن اهمیت دارند شامل می‌شود. در این دیدگاه بهره‌وری معادل كارائی، اثربخشی، عملكرد، كیفیت محصولات، رضایت ذینفعان و مانند آنها در نظر گرفته شده است.

علوم روز جهان بخش عمده ای از مشكلات افراد را در سیستمهای كاری گوناگون حل كرده است. دراین راستا روش های علمی زیادی  وجود دارند كه از زوایای مختلف سلامت  و بهداشت  انسانها و نیز كارائی – بعنوان بخشی از راه رسیدن به بهره وری- آنها را مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهند كه یكی از این علوم ارگونومی  است. همچنین كمتر فعالیتی را میتوان یافت كه عاری از هرگونه عامل تهدید كننده ای باشد از این رو حفظ و صیانت از نیروی انسانی به عنوان رسالتی مهم مطرح می گردد. نیاز توجه هر چه بیشتر به عوامل انسانی در هر سازمانی بدون شك جزو مهمترین اصول و معیارهای آن سازمان است زیرا تمامی سازمان‌ها بدون استفاده از منابع انسانی، در واقع بی‌معنی و بی‌اعتبار هستند . كار انسان محصول متغیر های متعدد و متنوعی است در بعضی از مواقع كار متاثر از متغیر های انسانی همانند شخصیت، ادراك، نگرشها و... است وگاهی متاثر از متغیر هائی كه ماهیت فیزیكی دارند می باشد این متغیرها را تحت عنوان شرایط محیط كار نام می برند. امروزه ثابت شده است كه شرایط محیط كار از جمله میزان روشنائی، سروصدا و ... همه بر عملكرد فرد اثر دارند.

جویس مریلین، رئیس مؤسسه جویس در سیاتل آمریكا بر این عقیده است كه اكنون دیگر این باور عمومیت یافته است كه شركت‌هایی كه بهره وری و كنترل كیفیت را مدِ نظر دارند، دخالت دادن ارگونومی را در برنامه‌هایشان به عنوان یك شم تجاری بكار می‌گیرند؛ شركت‌های موفق برنامه ارگونومی را با ایمنی، كنترل كیفیت و برنامه‌های تولیدی جهت دستیابی به حداكثر سود تلفیق نموده اند .

در این مقاله، با هدف بررسی تاثیر ابعاد ارگونومی بر فعالیت  ، عامل موثر بر شرایط کار را انتخاب ، سپس با توجه به اهمیت وگستردگی بحث مذكور سعی شده است با یك نوع شناسی جنبه های ارگونومیک را از دو مقوله فیزیكی و روانی بررسی كرده و تاثیر هر یك را بر عملكرد  افراد مورد بحث و بررسی قرارداده ایم. در پایان مقاله، موارد مذکور جمع بندی شده، بحث ونتیجه گیری وپیشنهادات مرتبط با آن جهت پیگیری تحقیقات در آینده ارائه شده است.

2- تعاریف

کلمه «ارگونومی» از دو كلمه یونانی «ارگو» به معنی كار و «نوموس» به معنی قانون و قاعده طبیعی مشتق شده است و در لغت به معنای قوانین طبیعی كار است. در اصطلاح كاربردی علم ارگونومی مجموعه دانشی است كه از تلفیق علوم زیستی، فیزیولوژی ، محیط كار به وجود آمده است كه سعی دارد ابزارها و محیط كار را با توجه به در نظر گرفتن توانایی های جسمانی ، فكری  و محدودیت‌ها  و علائق انسان‌ها، طراحی كند.

ارگونومی علمی است كه انسان و تعامل آن را با محصولات، تولیدات، تجهیزات، امكانات، روش ها و محیط كار و زندگی مورد مطالعه قرار می‌دهد و علیرغم علوم فنی و مهندسی -كه عمدتا به تكنیك ها و فنون می پردازد- بر انسان و طراحی وسائل برای افراد تاكید دارد.

انجمن بین‌المللی ارگونومی، ارگونومی را چنین تعریف می‌كند: ارگونومی علمی است كه دانش حاصل از علوم انسانی را با مشاغل، سیستم‌ها، محصولات و محیط زیست با توجه به توانایی های جسمانی و روانی و محدودیت‌های انسانی مرتبط می سازد.

آن چه كه اولین بار درتاریخ به عنوان ارگونومی   ثبت شده است توسط دانشمندی لهستانی بنام جسیج جاسترز یوسكی  پس از وقوع انقلاب صنعتی در سال 1875 میلادی در یك روزنامه لهستانی  به كار برده شد پس ازوی تا زمان جنگ جهانی دوم این كلمه استفاده ای نداشت.  درجنگ جهانی دوم بدلیل پیچیدگی دستگاههای مورداستفاده مانند رادارها و هواپیماها وسایر ادوات جنگی اثرات سوء بسیاری برسلامتی وهمچنین كارائی افرادی كه با این دستگاهها كار میكردند وارد آمد.  پس ازجنگ جهانی دوم و بویژه با روشن تر شدن مشكلات كاری وحتی تلفات ناشی از عدم توجه به دانش ارگونومی درمحیط كاری نیاز به طراحی محل كار بصورت ارگونومیك بیشتر شد. ازاین رو گروههائی متشكل از روانشناسان، مهندسان، انسان شناسان و فیزیولوژیست ها همراه با هم كوششهائی در جهت حل مشكلات طراحی وآموزش آغاز كردند كه این امر درابتدا برای رسیدن به اهداف نظامی صورت گرفت كه بعد به سایر رشته های صنعتی نیز گسترش پیدا كرد.

3- مزایای ارگونومی بر فعالیت

امروزه علم ارگونومی كلیه فعالیتهای انسان و نحوه زندگی وی را در هر جا چه در صنعت، یا خانه یا جامعه و... در برمی گیرد در ایران این علم دربعضی از رشته های دانشگاهی ، مانند بهداشت حرفه ای ،مهندسی صنایع ومهندسی ایمنی صنعتی ، تدریس ومطالعه می شود.

اهداف اساسی علم ارگونومی، بهبود نحوه انجام كار، روش های كار و ابزار كار، و انطباق آنها با ویژگیهای روانی و جسمی انسان است. البته باید توجه داشت كه با مراعات اصول ارگونومی، فشار كاری و خستگی های بی مورد كاهش می‌یابد. همچنین، ارگونومی در پی انطباق علمی شغل، شرایط، ابزار و محیط كار با مشخصات فیزیكی و بدنی انسان و نیز تعیین نیرو و توانایی جسمی اوست. باید شغل و محیط كار چنان طراحی شود كه با مشخصات فیزیكی میانگین افراد - با در لحاظ قرار دادن انحراف معیارهای مربوطه- مطابقت داشته باشد.

4- شاخه های علم ارگونومی

4-1- فیزیولوژی كار

از شاخه های علم ارگونومی  زیر شاخه فیزیولوژی كار، تبادلات انرژی بدن را بیان میکند . مفاهیم خستگی، بررسی كارهای ایستا و پویا  و رژیم های كار و استراحت از دیدگاه فیزیولوژی كار مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌گیرد.

4-2 روانشناسی مهندسی

روانشناسی مهندسی، جنبه های پردازش اطلاعات مرتبط با كار، مورد بررسی قرار می‌دهد. از دیدگاه ایمنی و بهداشت حرفه ای این بعد از ارگونومی، طراحی روشهای كار با هدف كاهش حوادث ناشی از خطاهای انسانی محسوب می‌شود.

4-3 آنتروپومتری

آنتروپومتری، به سنجش ابعاد فیزیكی بدن و كاربرد داده های ابعادی در اصلاح شرایط فیزیكی ایستگاه های كار می‌پردازد و از آنجایی كه یكی از دلایل فشارهای وارده بر اندام‌ها، عدم تطابق ابعاد محل كار با ویژگی های ابعادی بدن كارگر یا كاربر می‌باشد، داده های آنتروپومتریك را می‌توان به طور مؤثری در طراحی تجهیزات، ایستگاه‌های كار، ابزارآلات و محصولات بكار بست.

باید خاطر نشان كرد كه مردم هر منطقه خاصی، دارای اندازه‌‌‌های آنتروپومتریك ویژه خود می باشند كه باید در تعیین اندازه‌های لازم در محیط كار و ابزار كار ملحوظ گردد. ولی متاسفانه در كشور ما هنوز داده های آنترومتریك در دست نیست.

با توجه به اینكه اندازه‌های رسمی و تائید شده ای برای مردم كشورمان  در دسترس نمی‌‌باشد، بنابراین اكثر كارشناسان ارگونومی با توجه به اشتراكات قومی و نژادی میان نژادهای ایرانی و آلمانی (ایندوژرمن)، داده های ـ آنتروپومتریك آلمانی را برای استفاده در كارهای تحقیقاتی كشورمان توصیه می نمایند. استفاده از این  داده ها  در كشورِ ما مسلما با مشكلاتی روبرو خواهد شد؛ زیرا این داده ها، با شرایط اقلیمی و قد و قامت مردم كشور ما تدوین نشده است و ممكن است با اندازه های مردم كشور ما اختلاف هایی داشته باشد. جدول 1 و شكل 1 داده‌های فوق را نشان می‌دهند .

جدول شماره یک - ابعاد آنتروپومتریك بدن انسان كه هر گونه طراحی باید بر اساس آنها انجام گیرد. ( اندازه های مربوط به مردم كشور آلمان ـ  ابعاد بر حسب سانتیمتر ) .

شكل شماره یک - ابعاد آنتروپومتریك مشخص شده در جدول 1