معرفی آثار طبیعی استان كردستان
مطالعات باستان شناختی در كردستان
بررسی ها، پژوهش ها و كاوش های باستانی شناسی در كردستان نشان می دهد كه این استان از نظر باستان شناختی از اهمیت بسزایی برخودار است. بررسی های اخیر در غار" كرفتو" و غار " كانی میكاییل" شهرستان دیواندره، سكونت انسان های اولیه را به اثبات رسانده است. به ویژه در كاوش های غار" كانی میكاییل" در فاصله دوهزار متری غار" كرفتو" كه احتمال ارتباط این دو غار را مطرح می سازد، سكونت انسان های اولیه به اثبات رسیده و استقرارهای فصلی در داخل غار، كاوش های فصل اول و دوم داخل و بیرون غار كرفتو، كشف بقایای آثاری از تیغه های سنگی، سفالی و ... و آثار دوره نوسنگی به وضوح مشخص شده است.نكته قابل توجه ، وجود آثار قبل از دوره نوسنگی در داخل غار " كانی میكاییل " است كه بقایای استقرارهای فصلی، اجاق، خاكستر و دست افزار( ابزارهای دستی ) های سنگی در آن به دست آمد. نشانه ها و آثار به دست آمده تاریخی، مسائل حدود 7 تا 8 هزار سال قبل را برای كاوشگران روشن نموده است. نتایج این تحقیقات در دست انتشار است و قطعاً ارتباط فرهنگی با غارهای "شانیدر" و سایر اماكن پیش از تاریخ در كردستان عراق، كرمانشاهان و همچنین آذربایجان غربی نیز مشخص خواهد شد. تپه های " توبره ریزه" و" تیانه" و غار " كله كان" كه آثاری قدیمی از آنها به دست آمده نیز وضعیت پیش از تاریخ كردستان را تا حدودی روشن ساخته است.
تپه تیانه
این تپه در 26 كیلومتری غرب كامیاران واقع شده و به دلیل كشف سفال های منقوش پیش از تاریخ در آن، بسیار حائز اهمیت است. در گمانه ( چاهی كه برای آزمایش قنات حفر كنند ) زنی این تپه، شش طبقه استقرار یافته، به دست آمده است. در طبقه اول آثار دوره اسلامی، طبقه دوم آثار ساسانی و در طبقه سوم كه به اواسط و اواخر هزاره سوم پیش از میلاد تعلق دارد، سفال های ساده به رنگ های سیاه، كرم و خاكستری به دست آمد. در طبقه چهارم سفال های نخودی رنگ ساده از هزاره دوم پیش از میلاد ، و در طبقه پنجم آثاری هم عصر با "تپه گیاه نهاوند" از سفال نخودی با نقوش هندسی قهوه ای رنگ یافت شد. طبقه ششم كه قدیمی ترین آثار تپه درآن به دست آمد، دارای سفال های منقوش قرمز مانند سفال های چشمه علی ری، اسماعیل آباد، ساوجبلاغ و والاتپه بود. تاریخ این سفال ها به هزاره چهارم و اواخر هزاره پنجم پیش از میلاد، یعنی حدود 7 هزار سال پیش می رسد.تپه توبره ریزه
این تپه در یك كیلومتری جنوب شهر كامیاران واقع شده و معرّف عصر مس در منطقه كردستان است. آثار این تپه با آثار "تپه حصار دامغان" قابل مقایسه و فرهنگ سفال نخودی رنگ در این منطقه گسترش یافته است. به طور كلی در تپه توبره ریزه پنج دوره استقرار، از هزاره سوم پیش از میلاد تا قرن های 7و8 هـ.ق تشخیص داده شده است. در طبقه پنجم، قدیمی ترین سفال های مربوط به هزاره سوم پیش از میلاد با رنگ نخودی و نقوش قهوه ای رنگ به دست آمد. یك لوحه گلی با نقش درخت نیز در این طبقه یافت شد. در طبقه اول كه جدیدترین آنها است سفال های دوره اسلامی به ویژه قرن هفتم و هشتم هـ.ق یافت شد.تپه باستانی زیویه
این تپه در روستای زیویه، حدود 55 كیلومتری جنوب شرقی شهر سقز واقع ، و از محوطه بسیار وسیعی برخوردار است. طی كاوش های باستان شناسی در این تپه، قلعه باستانی زیویه از زیر خاك بیرون آمد. این قلعه روی یكی از تپه های نسبتاً مرتفع منطقه ساخته شده و بر محیط اطراف ، اِشراف كامل دارد.در نخستین كاوش كه توسط " ایوب ربنو" در سال 1325 شمسی دراین منطقه صورت گرفت و بیشتر جنبه تجاری داشت، اشیای منحصر به فردی از یك تابوت برنزی به دست آمد كه در نوع خود از شاهكارهای فلزكاری و سفال گری محسوب می شود. همین امر موجب تخریب بسیاری از آثار معماری ارزشمند این قلعه ( كاخ دژ) عظیم گردید. این قلعه كه به اقوام ماد و ماننایی تعلق داشت، در حدود 2700 سال پیش ساخته شده است.
در سال 1345 شمسی اولین فصل كاوش های علمی باستان شناسی دراین تپه آغاز شد و تا سال 1380 ادامه یافت. طی چند فصل كاوش، نتایج قابل توجهی در زمینه شناخت وضعیت معماری آن به دست آمد. از جمله اشیای به دست آمد ه در این كاوش ها، قطعات عاج منقوش بود كه نقوش حیوانی و صحنه شكار اساطیر روی آنها حك شده و از ارزش ویژه ای برخوردار است. اهمیت این قطعات به حدی است كه از روی دو نمونه از آنها، نقش برجسته آبیدر سنندج ، طراحی، بزرگ نمایی و ساخته شد.
برای احداث قلعه زیویه، استادكاران پس از بنیاد مصطبه ( مكانی از سطح زمین یا كف اطاق اندكی بلندتر باشد و بر آن نشینند ) ، سكوهایی برای دست یابی به سطح صاف و هموار پدید آوردند و در بین شیب های موجود در تپه، با بهره گیری از خشت خام، سنگ و چوب قلعه ای در نهایت استحكام و پایداری بنا نهادند. پی ها و پله های پایه ستون ها از سنگ ساخته شده و برای ساخت دیوارها، خشت خام به ابعاد 16×46×46 سانتی متر به كار رفته است.
ورودی اصلی قلعه با 21 پله سنگی، در شرق تپه قرار دارد. از جالب ترین قسمت های قلعه، تالار ستون دار آن با 16 پایه ستون سنگی مدور است. قطر این پایه ستون ها حدود 95 تا 105 سانتی متر است. كف تالار با خشت خام به صورت شطرنجی مفروش شده است. دیگر بخش های این قلعه عظیم شامل سالن ها، حیاط ها و اتاق های متعددی است كه هر یك عملكردی خاص داشت.
نكته قابل توجه ، استفاده از فاصله پشت بندهای ایجاد شده برای استحكام و ایستایی دیوارهای قلعه است كه به عنوان سیلو( انبار غله ) مورد استفاده بود. در كاوش های سال 1380، نمونه هایی از غله در كف انبارها كه هر یك بیش از 8 متر عمق داشت، به دست آمد.
غار باستانی كرفتو
غار كرفتو در شهرستان دیواندره، 72 كیلومتری شرق شهر ستان سقز قرار دارد. با توجه به تحقیقات به عمل آمده، در دوران "مزوزوییك" ( یكی از دوره های زمین شناسی ) كرفتو در زیر آب بود و در اواخر این دوره ارتفاعات آن از آب خارج شد. غار كرفتو ازغارهای آهكی و طبیعی است كه در ادوار مختلف ، جهت استفاده و سكونت انسان تغییر حالت داده و با معماری صخره ای در چهار طبقه ، در دل كوه حفر شده است.مستشرقین و محققین بسیاری از جمله دمرگان، راولینسون، كرپورتر، خانیكف و فون گال از غار كرفتو بازدید و نقشه هایی از آن تهیه و ارائه نموده اند. كرپورتر نقشه غار را تهیه كرد، استین آن را تكمیل ، و فون گال آن را تصحیح كرد. در مقالاتی كه توسط محققین به چاپ رسیده، به دلیل وجود كتیبه ای یونانی بر سر در یكی از اتاق های طبقه سوم، از این غار به عنوان معبد "هراكلس" ( هركول) نام برده شده است. ترجمه این كتیبه چنین است:" در آنجا هراكلس سكونت دارد باشد كه پلیدی در آن راه نیابد".
طول غار حدود750 متر است و راه های فرعی متعددی از آن منشعب می شود. در طول سكونت انسان دراین غار، تغییرات و دگرگونی های عمده و دخل و تصرفات بسیار در آن به وجود آمده و حجاران هنرمند، به زیبایی، فضاهایی را در مدخل های غار تراشیده و اتاق ها، راهرو و دالان های متعددی را به وجود آورده اند.
این غار در میان غارهای دست كن ایران، از معماری كاملی برخوردار است. ورودی غار از دامنه كوه حدود 25 متر فاصله دارد. در گذشته راهی نسبتاً سخت و دشوار در كمر كوه، بازدید كنندگان را هدایت می كرد، ولی امروزه با عبور از پلكانی فلزی می توان به دهانه ی ورودی غار رسید.
در معماری صخره ای این غار چهار طبقه شناسایی شده است. این امر از اهمیت ویژه ای در معماری صخره ای برخوردار است. در معماری غار، علاوه بر ایجاد اتاق ها و راهروهای عبوری، سعی شده تا اتاق ها با هم مرتبط باشند و نورگیرها و پنجره هایی به سمت بیرون و مناظر طبیعی ارتفاعات مجاور غار ، تعبیه شده است. بر دیوارهای غار در بعضی از اتاق ها نقوشی از حیوان، انسان و گیاه حجاری شده كه بیشتر جنبه آیینی دارد.
این غار در سال 1379 گمانه (چاهی كه برای آزمایش قنات حفر كنند ) زنی شد و با بررسی باستان شناختی در محوطه بیرون و داخل غار، آثاری از دوران های مختلف به دست آمد. كشف تراشه های سنگی در طبقه چهارم و محوطه بیرون غار می تواند نشانه ای از استفاده ی انسان ، در دوران پیش از تاریخ از این غار باشد. همچنین نمونه سفال ها و اشیای به دست آمده ، ادامه ی سكونت انسان را در طول دوران تاریخی اشكانی و ساسانی و دوران اسلامی یعنی قرون ششم تا هشتم هـ. ق ثابت می كند.
اقداماتی در طول سال های 1378 و 1379 انجام شده كه شامل سامان دهی محوطه بیرون غار، پله بندی، سكوهای استراحت، پاركینگ، سرایداری، سرویس های بهداشتی و برق كشی غار است.
غار و محوطه باستانی كله كان
منطقه آرندان و كله كان در شمال غربی سنندج واقع شده است. این منطقه درون دره ای بسته قرار گرفته و سرچشمه رود آرندان- از سرشاخه های رودخانه قشلان- در آن جاری است. این منطقه از دیرباز به عنوان یكی از كانون های استقرار انسان در دوران نوسنگی مطرح ، و هسته ی اولیه بنای یك دهكده نوسنگی در آن یافت شده است.غار كله كان یكی از كهن ترین كانون های استقرار انسان در دوران جمع آوری و مصرف غذا است كه در آن آثاری هم زمان با ابزارهای دوره نوسنگی غار كرفتو به دست آمده است.
منبع: کتاب میراث فرهنگی استان کردستان
تهیه و تنظیم: زهره پری نوش
