" محمد حسن کرجی "

محمد فرزند حسن در کرج که اکنون شهری در نزدیکی تهران است چشم به جهان گشود. وی ایام کودکی خود را در کرج گذراند. در آن زمان، ری ، شهری آبادی و معروف بود. این شهر مرکز علمی بود و دانشمندان بسیاری در آن به تحصیل و تدریس می پرداختند. کرجی نیز برای تحصیل علوم مخصوصا ریاضی راهی ری شد و در آنجا این علم را در حد بالایی آموخت.

وی پس از اینکه ازاین علم سرمایه کافی اندوخت و از ارزش علمی بالایی برخوردار شد ، عازم بغداد شد. در بغداد کتاب معروف خود "الفخری" را نوشت . او در مقدمه کتاب انباط المیاه الخفیه "استخراج آبهای پنهانی" نوشته است که : در مدتی که در آنجا "بغداد" بودم ،به تصنیفی در حساب و هندسه پرداختم . سرانجام وقتی به سرزمین جبل "طبرستان" بازگشتم، مطالبی که از اوضاع عراق تصنیف کرده بودم در جبل گم شد و ناپدید گشت.

کرجی از بغداد به طبرستان می رود و از آنجا به ایران بازمی گردد. وی در کتاب استخراج آبهای پنهانی که اصل آن به زبان عربی است و آقای حسین خدیوجم در سال 1345 آن را به زبان فارسی برگردانده است، از مشاهدات خود در بعضی از شهرهای ایران از جمله ساوه و اصفهان سخن به میان می آورد.

کرجی نابغه ناشناخته و گمنام ایرانی با ابوریحان بیرونی ، زکریای رازی و ابن سینا هم عصر بوده و تقریبا 32 سال قبل از تولد ابوریحان زندگی را بدرود گفته است. این دانشمند ایرانی بنابر کاوش و تحقیق عده ای از دانشمندان شرق شناس 13 کتاب به رشته تحریر درآورده که تنها چند نسخه از آنها در کتابخانه های مختلف جهان به جای مانده است و بقیه ازبین رفته یا اینکه اثری از آنها وجود ندارد.

مهمترین کتاب کرجی "الفخری" است که نام کامل آن "الفخری فی صناعة الجبرو المقابلة" است. این کتاب از نظر تاریخ ریاضیات اهمیت دارد. زیرا علاوه برآنکه بسیاری از مطالبش بدیع و نومی باشد، مؤلف ، این کتاب را با شرح چگونگی محاسبات جبری شروع کرده و فصلی را به این مبحث اختصاص داده، درحالیکه در کتابهای جبر پیش از وی چنین چیزی به چشم نمی خورد. وی در مقدمه کتاب، علت نگارش آن را ناکافی بودن مطالب کتابهای قبلی و دستیابی خود به نکات جدید ذکر می کند.

کتاب دیگر کرجی "الکافی فی الحساب" است. تاریخ نویسان و ریاضیدانان کشورهای غربی از طریق ترجمه این کتاب توسط یک دانشمند آلمانی ، با کرجی و آثار او آشنا شدند و در نوشته هایشان به بحث درباره این کتاب پرداختند . این کتاب به سه بخش عمده حساب، هندسه و جبر تقسیم شده است.

"البدیع فی الحساب" دیگر کتاب کرجی است که نشان دهنده پیشرفت علم جبر تا اوایل سده پنجم نزد مسلمانان است . این کتاب بنابرنوشته خود کرجی در مقدمه آن ، زبده علم حساب ، ثمره و غایت آن است.

کتابهای دیگر کرجی عبارتند از : "علل حساب الجبر و المقابله و شرحها" و "مختصر فی الحساب و المساحة"  ، "الاجذار" ، "المسائل والاجوبة فی الحساب" ، "کتاب العقود و البنیه" که درباره خانه سازی ، پل سازی ، قلعه سازی، کندن کاریزو مانند اینهاست . کتاب "فی حساب الهند" ، کتاب "فی الاستقرار" ، کتاب "نوادرالاشکال"، کتاب "الدور"، کتاب "الوصایا" و "المدخل فی علم النجوم" .

از آنچه به اختصار گذشت و با مراجعه به فهرست کتابهای که از کرجی در دست است یا به نام وی ذکر شده این مطلب به خوبی روشن می شود که کرجی نه تنها از جنبه نظری در ریاضیات دانشمندی توانا بوده، بلکه از نظرعملی و تطبیقی نیزدراین علم جایگاهی بلند داشته است .

تاریخ نویسان سال وفات او را حدود 420 هجری قمری تعیین کرده اند.

منابع:

-        فرهنگ دهخدا

-         استخراج آبهای پنهانی ترجمه حسین خدیو جم