معرفی قلعه های تاریخی استان كردستان

قلعه پالنگان

روستای " پالنگان" در 15 كیلومتری شهر كامیاران و ابتدای منطقه اورامان قرار دارد. در 800 متری روستا در دره زیبای " تنگیور" و در محل چشمه های پر آب " شیخ علاء الدین"، " شیخ خاتون" و " شیخ عمر"،  قلعه پالنگان وجود داشت كه اكنون بقایای اتاق ها، آتشكده ها و پل های قدیمی آن پابرجاست. آثار به دست آمده از قلعه و بقایای پل های ساخته شده بر روی رودخانه، قدمت آن را به دوره پیش از اسلام می رساند.

نویسنده كتاب" تحفه ناصری" قلعه را مدتها محل سكونت امرای " كلهر" دانسته و می نویسد: خسروخان اردلان در سال 564هـ. ق قلعه را متصرف و جزو قلمرو خود درآورد و از آنجا كه آب وهوای قلعه "زلم" ، در شهر زور آباد مناسب نبود، مركز فرمانروایی خود را به "پالنگان" انتقال داد. مدارك حاصل از كاوش های باستان شناسی مرتبط با این دوره و نزدیك بودن قلعه به كتیبه " تنگیور" انتقال از قلعه " زلم" به پالنگان را ثابت می كند.

قلعه تا بعد از انتقال مركز حكومت  خاندان اردلان از پالنگان به " حسن آباد" ، یعنی در حدود قرن دهم هـ.ق آباد بود.

چنگیزقلعه

نزدیك شهر بیجار و در 20 كیلومتری شهر، بر بالای كوهی در جاده ی بیجار- سنندج بقایای قلعه ای وجود دارد كه به "چنگیز قلعه" معروف است. این قلعه كه فقط بقایای دیوارها و آب انبارهای آن باقی مانده، در گذشته دارای تأسیساتی مهم در منطقه بود.

ساختمان این قلعه از سنگ ، ساخته شده و از ملات ساروج  (مخلوطی است از آهك و خاكستر یا ریگ كه در آب به مرور جذب انیدرید كربنیك كنند و آهكش به صورت سنگ آهك كه محكم و پایدار است در می آید و از آن در جهت ساختن بنا استفاده می كنند ) نیز درآن بهره گرفته اند. تاریخ ساخت دقیق قلعه مشخص نیست. لیكن بقایای معماری و سفال های موجود، آثار دوره تاریخی احتمالاً ساسانی و دوره اسلامی را نشان می دهد.

قلعه حسن آباد

در گذشته های بسیار دور ، جاده ی قدیم سنندج – كرمانشاه از روستای حسن آباد كه در 5 كیلومتری سنندج واقع بود، می گذشت. درسال 746هـ. ق " امیر حسن خان اردلان"، بر بلندای كوهی در جنوب روستا، قلعه مستحكمی برای مركز حكومت خود بنا كرد. در اوایل قرن دهم هـ.ق " هلوخان اردلان" والی وقت كردستان، آنجا را مقر حكومت قرار داد. احتمالاً آبادی و قلعه حسن آباد قبل از تأسیس شهرِ سنه دژ ( سنندج ) مركز ولایت  كردستان بود و از سال 1046 هـ. ق پس از انهدام قلعه حسن آباد، سنندج مركز ولایت كردستان گردید. آثار و بقایای تأسیسات قلعه حسن آباد، هنوز بر جای است.

قلعه سنندج ( دژ سنه)

یكی از قلعه های قدیمی كردستان ، قلعه سنندج بود. هنگامی كه " سلیمان خان اردلان" از طرف " شاه صفی" به عنوان والی كردستان منسوب شد، مركز ایالت كردستان را از حسن آباد به سنندج انتقال داد و قلعه ای ساخت كه به " دژسنه" معروف شد. این قلعه بعدها با گسترش شهر ، در داخل محله ای قرار گرفت كه به محله " میان قلعه" معروف بود. " سنه دژ" بالای تپه ای دركمال استحكام بنا شد و در برخی كتب توصیف جالبی از فضاها و تزیینات معماری آن آمده است. از جمله: بر گرد محله میان قلعه كه دارالحكومه و سرای خسرو خان و امان اله خان بود، دیواری كشیده اند مشتمل بر چهار دروازه ... . اول دروازه " قلعه چوالان" كه رو به مغرب دارد. دوم دروازه " تپوله "، سوم دروازه " عبدالعظیم" كه روی آن به سمت قبله است. چهارم،  دروازه " بازار" كه رو به مشرق است. به این ترتیب، مشخص می شود كه قلعه سنندج هسته مركزی یا ارگ حكومتی  ( كهندژ) بود. این قلعه تا سال 1851 میلادی كه روس ها برای اولین بار از شهر سنندج نقشه برداری كردند، به حیات خود ادامه می داد ؛ اما  امروزه جز نام قلعه، اثری از آن باقی نمانده است.

ُقلعه قم چقای

این قلعه در 45 كیلومتری بیجار و روی یكی از كوه های بلند منطقه قرار دارد. موقعیت جغرافیایی این قلعه به دو دلیل از هیبت و عظمت خاص برخوردار است؛ نخست آن كه از یك سو به دره ای مشرف است كه در قدیم به "دره شاهان" شهرت داشت و تیغه های  بلند و هولناك این كوه با پرتگاه های مخوف و بلند، بالا رفتن از آن و رسیدن به دژ را بسیار دشوار می كرد. از سوی دیگر، از جنوب غربی، جنوب شرقی و شرق نیز به پرتگاهی دیگر مشرف است. از این رو، ایجاد استحكامات برای این قلعه لازم نبود. اما در سمت شمال كه كوه از ارتفاع كمتری برخوردار است، بقایای دیواری عریض و محكم از سنگ لاشه با ملات و برج های نیم استوانه موجود است. دروازه قلعه در این سمت قرار دارد. بقایای  این حصار یادآور دیوارهای تخت سلیمان است و احتمالاً به دوره ساسانی تعلق دارد.

در پای پشته سنگی، حصارهای دیگری از قرون وسطی، عمود بر بستر رودخانه كشیده شده است. استحكام قلعه و نشانه های ساختاری بنا از جمله پی های خانه هایی كه مشهود است نیز این گمان را تقویت می كند كه این قلعه ساسانی باشد. در سطح نیز سفال های دوره اسلامی ( قرن 6 و7 هـ . ق) به چشم می خورد.

خارج قلعه در سمت شمال غربی، روی پشته ی پست تر، بقایایی از دیواره ها و تراس بندی ها دیده می شود. این پشته از طریق پلكانی كه از سنگ كوه تراشیده شده با اراضی مرتفع شمالی مرتبط بود.

آب انباری كه به ارتفاع 40/1 متر در كوه ساخته شده، تونل با 42پله و راهرویی كه آن را هم در دل كوه حفر كرده اند، نشانه های دیگری از اهمیت ویژه این قلعه و آب انبار آن است.

سنگ های تراش خورده " قم چقای" دارای مشخصاتی نیست كه بر مبنای آن بتوان زمان ساخت بنای قلعه را به دقت تعیین كرد. با این حال  به احتمال قوی می توان آن را متعلق به دوره های پیش از میلاد مسیح، مثلاً  دوره مانایی و ماد دانست كه تا دوره های ساسانی و اسلامی نیز مورد استفاده بود.

منبع های ذخیره آب كه توسط تونل پله دار به پایین راه می یابد، تا حدودی به آب انباری كه در زندان سلیمان وجود دارد شبیه است و نشانه دیگری از قدمت قلعه تا دوره مانایی است.

قلعه مریوان ( قلعه هلوخان)

در روزگار حكمرانی " سرخاب بیگ اردلان"، حدود سال 945هـ.ق، در سه كیلومتری جنوب شرقی شهر فعلی مریوان، قلعه ای روی كوه ساخته شد كه به قلعه " هلوخان " یا قلعه " ایمام" شهرت یافت.

این قلعه از آجر بود و آثار پله و آب انبار آن كه از سنگ تراشیده شده، به عنوان شالوده آخرین بنای قلعه، هنوز بر جا مانده است.

قلعه مریوان تا روزگار" سلیمان خان اردلان"، یكی از چهار مركز حكمرانی خاندان اردلان در كردستان و در روزگار" سرخاب بیگ " مركز و مقر حكومت كردستان بود. سرخاب بیگ ، این قلعه رفیع را دارالمُلك خود ساخت. این قلعه همچنان مركز حكمرانی كردستان به شمار می رفت، تا این كه هلو خان به رغم تعمیر و پدید آوردن ابنیه ای تازه مثل مسجد و افزودن استحكامات جدید بر قلعه، مركز حكمرانی خود را به قلعه پالنگان منتقل كرد.

سایر قلاع استان كردستان

كه بقایای اندكی از آنها بر جای مانده و نیاز به بررسی بیشتر دارد عبارت اند از :قلعه كهنه و قزقلعه در شهرستان بیجار،قلعه های سیاومه، نمشیربروژه، كیوه رو، شوی، آرمردهدر شهرستان بانه وقلعه قپلانتو در شهرستان سقز.

منبع: کتاب میراث فرهنگی استان کردستان

تهیه و تنظیم: زهره پری نوش