روش تقویت نفس
روشهاى تربیتى از دیدگاه محقق نراقى(1)
از جمله مسائل تربیتى كه محقق نراقى، زیاد به آن پرداخته است، روشهاى تربیتى است. دلیل گسترگى این مبحث در كلام این دو متفكر این است كه تعلیم و تربیت، سراسر زندگى انسان را شامل مىشود و محور اساسى آن هم روشها و راهكارهایى است كه اهداف تربیتى را هموار مىسازند. از این رو در كتاب (جامع السعادات) در زمینه پرورش فضائل و تربیت متربى به صفات و رفتار نیكو، عنوانهایى چون كیفیت و شیوه تحصیل، راههاى اكتساب و نظایر آن و در زمینه اصلاح رفتار و تغییر صفات ضد ارزشى در متربى، كلمه علاج، ازاله و مانند آن و در پیشگیرى از صفات و رفتار ناپسند، كلمه حفاظت، اجتناب و مانند آن، بسیار زیاد به چشم مىخورد.
این روشها را مىتوان به دو نوع عام و خاص تقسیم كرد: روشهاى عام، آنهایى است كه در همه یا بیشتر زمینههاى آموزشى و تربیتى مفید و كار سازند. ولى روشهاى خاص در برخى موارد كاربرد دارند و استفاده از آنها در موارد دیگر مفید نیست.
با توجه به گستردگیِ روشهاى تربیتى، از یك سو، و ضرورت رعایت اختصار از سوى دیگر، فقط به هشت روش اشاره مىكنیم:
روش تقویت نفس
پایه و اساس صفات و رفتارهاى تربیتى قوت نفس است. محقق نراقى بر این اعتقاد است كه تقریباً همه فضیلتهاى روانى و رفتارى از نفس قوى صادر مىشود و به میزانى كه در هر جنبهاى، نفس تقویت بشود و توانمندى نفس بر اتصاف و انجام فعل بیشتر گردد، فرد، بیشتر به فضائل روى مىآورد و كمال شایسته براى خود ایجاد مىكند.(2) از سوى دیگر بر این حقیقت، تصریح دارد كه ضعف و زبونى نفس و احساس ناتوانى و اضطراب در خود، باعث رفتارهاى ضد اخلاقى است. به همین جهت به ضرورت و اهمیت تقویت نفس متربى تأكید مىكند و به معلمان و مربیان توصیه مىنماید تا جهت تقویت نفس متربى؛ برنامهریزى كنند و اراده وى را نیرومند سازند و قدرت تحمل او را بالا ببرند تا با احساس عزّت و صلابت و قدرت بتواند در برابر محرّكهاى ضد اخلاقى و تربیتى، مقاومت نماید و در جهت اهداف عالى تربیتى، بدون هرگونه ضعف و سستى گام بردارد.
قوت نفس كه از آن به صلابت یا كبر نفس نیز تعبیر مىشود همان توانمندى و تحمل فرد در برابر مشكلات، سختىها، ناملایمات و مانند آن است. در مقابل، ضعف نفس ناتوانى و عدم تحمل نفس است و در اصطلاح دیگرى از آن به (صغر نفس) تعبیر مىشود.(3)
محقق نراقى لازمه قوى بودن نفس را اطمینان نفس، ثبات در عقاید، عدم تزلزل، احساس توانمندى و مقاومت در برابر شدائد و دردها، شكست ناپذیرى، شهامت ورود به موارد خطرناك، تصمیم و عزم قاطع بر تحصیل آن چه مفید تشخیص داده مىشود، كسب كمال و فضائل (4) و از جمله غیرت در تربیت فرزند، حفظ ناموس و پاسدارى از دین (5)، تأثیرناپذیرى و عدم تغییر حالت (6) در شرایط متضاد فقر و غنى، سلامتى و بیمارى، ستایش و سرزنش و مانند آن، احساس عزّت، حرّیت (7)، بلند همتى، و … (8) مىداند و در برابر، لازمه ضعف و ناتوانى نفس را، ذلت و زبونى، عدم جرأت بر اقدام به كارهاى مهم و بزرگ، مسامحهكارى، اضطراب در برابر كوچكترین بلاها، ترس(9)، سستى و تزلزل، احساس شكست(10)، پست همتى و اكتفا به پایینترین مراتب از هر چیز عالى و ارزشمند، بىغیرتى و بىتفاوتى در برابر عرض، دین و تربیت اولاد و … (11) ذكر مىكند. وى در مقایسه فضائل و رذایل در موارد زیادى، ریشه هر یك از فضائل را قوت نفس و ریشه هر یك از رذایل را ضعف نفس بیان مىكند؛ مثلاً ریشه وقار، تأمل و اطمینان نفس را قوت نفس دانسته در برابر، عجله و شتابزدگى را ناشى از ضعف نفس قلمداد كرده است. (12) به همین صورت سوء ظن را در برابر حسن ظن(13) خشمگینى افراطى را در برابر حلم و كظم غیظ (14) انتقام را در برابر عفو و بخشش و … (15) مقایسه نموده است.
محقق نراقى، این روش تربیتى یعنى روش تقویت نفس و تحصیل توانمندى را بسیار با اهمیت دانسته و در اكثر مباحث تربیتى به آن توجه داده است و براى به كارگیرى این روش، فنون متعددى را توصیه مىكند؛ از جمله:
الف- به متربّى توجه داده شود كه توانمندى و قوت نفس، شرافت و عزت است (16) و ناتوانى و ضعف نفس، ذلت و خوارى است. با توجه به این كه متربّى فطرتاً عزت طلب است و در تحقق این خواست فطرى گام برمىدارد و در تقویت نفس و اعتماد به خود در اقدامات خویش، كوشش مىنماید و سستى و تزلزل و ترس را به خود راه نمىدهد و خود را حقیر و فرومایه نمىپندارد بلكه با احساس عزت براى هر چه بیشتر توانمند ساختن خود تلاش مىكند.ب- آثار ارزشمندِ قوت نفس از قبیل: اطمینان، ثبات، شهامت، غیرت، حریّت، بلند همتى و … به متربى معرفى شود و همچنین وى، از عوارض ضعف نفس نظیر سستى، تزلزل، دون همتى، گناه و … آگاه گردد و به او همراه با تشویق، برنامه عملى داده شود تا به اعمالى دست بزند كه آن فضایل و آثار ارزشمند را همراه داشته باشد و از اعمالى كه عوارض ضعف نفس و رذایل را داشته باشد، پرهیز نماید. (17) نظارت و مراقبت مربى، به تدریج متربّى را به لوازم قوت نفس مىكشاند و این به پرورش و تقویت نفس مىانجامد.
ج- آگاه شود از این كه رفتارهایى ضعف نفس را تشدید مىكنند. ضعف نفس و برخى از رفتارهاى درونى و بیرونى مانند كج خلقى، ترس، بدبینى، ابراز خشم، ترك اعانه (کمک) به دیگران و … تأثیر متقابل دارند. همان طور كه ضعف نفس باعث این رفتارها مىشود، این رفتار هم به تدریج ضعف نفس را تشدید مىنماید. علاوه بر این آگاهى، زمینه عدم بروز این رفتارها فراهم شود بلكه برعكس سعى شود رفتارهاى متضادِ با این رفتار را انجام دهد. این زدودن عوامل مؤثر در ضعف نفس و انجام رفتارهاى مثبت، باعث مىگردد كه نفس متربّى قوى شود و صفات برجسته انسانى ناشى از قوت نفس، به صورت ملكه درآید و به راحتى رفتارهاى مطلوب تربیتى و اخلاقى از فرد صادر شود. (18)
د- مصاحبت (19) با افرادى كه از نفس قوى برخوردارند و هیچ ترسى و تزلزلى به خود راه نمىدهند و با شهامت و شجاعت به اقدامات عملى دست مىزنند؛ به تدریج نفسِ متربّى را قوى مىسازد و به وى شهامت و جرأت مىدهد تا به كارهاى مهم و بزرگ وارد شود و بدون تزلزل و ترس، اقدامات شجاعانه از خود بروز دهد.
ه- فراهم ساختن موقعیت و شرایطى كه متربّى در معرض انجام كارهاى بزرگ و تا حدودى خطرناك قرار بگیرد و با ایجاد انگیزهها به حركت، برخورد و اقدام به تصمیم گیرى، تشویق شود تا در عمل، توانمندى و قدرت خویش را براى انجام آن كارها، مشاهده كند.(20)
پینوشتها:
1 . جامع السعادات، ج1، ص262.
2. همان، ص15.
3 . همان، ص261 / معراج السعادة، ص161.
4 . همان، ص262/ معراج السعادة، ص162.
5 . همان، ص274 ـ 264 / معراج السعادة، ص 164 ـ 163 .
6 . همان، ص261/ معراج السعادة، ص161.
7 . همان، ج2، ص103/ معراج السعادة، ص304.
8 . همان، ج1، ص263/ معراج السعادة، ص162.
9 . همان، ص260/ معراج السعادة، ص160.
10 . همان، ص262 / معراج السعادة، ص162.
11 . همان، ص265 ـ 263/ معراج السعادة، ص164 ـ 162.
12 . همان، ص274 و 279 / معراج السعادة، ص170.
13. همان، ص 28 و 284 / معراج السعادة، ص173.
14. همان، ص292 و 294 / معراج السعادة، ص182 ـ 181.
15. همان، ص299، 305، 306، 313 و ح2، ص228، 232، 233 و … و معراج السعادة، ص 188، 191.
16 و 17. جامع السعادات، ج1، ص260.
18. همان، ص260 و 290.
19. همان، ص292.
20 . همان، ص27 / معراج السعادة، ص131 ـ 130.
منبع:
ویژهنامه كنگره بزرگداشت فاضلین نراقى (3)، دكتر على نقى فقیهى .
پیوند به:
