تبیان، دستیار زندگی
از جمله مسائل تربیتى كه محقق نراقى، زیاد به آن پرداخته است، روش‎هاى تربیتى است. دلیل گسترگى این مبحث در كلام این دو متفكر این است كه تعلیم و تربیت، سراسر زندگى انسان را شامل مى‎شود و محور اساسى آن هم روش‎ها و راهكارهایى است كه اهداف تربیتى را هموار مى‎ساز
بازدید :
زمان تقریبی مطالعه :

روش تقویت نفس

روش‎‎‎‎هاى تربیتى از دیدگاه محقق نراقى(1)

ملا احمد نراقی

از جمله مسائل تربیتى كه محقق نراقى، زیاد به آن پرداخته است، روش‎هاى تربیتى است. دلیل گسترگى این مبحث در كلام این دو متفكر این است كه تعلیم و تربیت، سراسر زندگى انسان را شامل مى‎شود و محور اساسى آن هم روش‎ها و راهكارهایى است كه اهداف تربیتى را هموار مى‎سازند. از این رو در كتاب (جامع السعادات) در زمینه پرورش فضائل و تربیت متربى به صفات و رفتار نیكو، عنوان‎هایى چون كیفیت و شیوه تحصیل، راه‎هاى اكتساب و نظایر آن و در زمینه اصلاح رفتار و تغییر صفات ضد ارزشى در متربى، كلمه علاج، ازاله و مانند آن و در پیشگیرى از صفات و رفتار ناپسند، كلمه حفاظت، اجتناب و مانند آن، بسیار زیاد به چشم مى‎خورد.

این روش‎ها را مى‎توان به دو نوع عام و خاص تقسیم كرد: روش‎هاى عام، آنهایى است كه در همه یا بیشتر زمینه‎هاى آموزشى و تربیتى مفید و كار سازند. ولى روش‎هاى خاص در برخى موارد كاربرد دارند و استفاده از آنها در موارد دیگر مفید نیست.

مصاحبت با افرادى كه از نفس قوى برخوردارند و هیچ ترسى و تزلزلى به خود راه نمى‎دهند و با شهامت و شجاعت به اقدامات عملى دست مى‎زنند؛ به تدریج نفسِ متربّى را قوى مى‎سازد و به وى شهامت و جرأت مى‎دهد تا به كارهاى مهم و بزرگ وارد شود و بدون تزلزل و ترس، اقدامات شجاعانه از خود بروز دهد.

با توجه به گستردگیِ روش‎هاى تربیتى، از یك سو، و ضرورت رعایت اختصار از سوى دیگر، فقط به هشت روش اشاره مى‎كنیم:

روش تقویت نفس

پایه و اساس صفات و رفتارهاى تربیتى قوت نفس است. محقق نراقى بر این اعتقاد است كه تقریباً همه فضیلت‎هاى روانى و رفتارى از نفس قوى صادر مى‎شود و به میزانى كه در هر جنبه‎اى، نفس تقویت بشود و توانمندى نفس بر اتصاف و انجام فعل بیشتر گردد، فرد، بیشتر به فضائل روى مى‎آورد و كمال شایسته براى خود ایجاد مى‎كند.(2) از سوى دیگر بر این حقیقت، تصریح دارد كه ضعف و زبونى نفس و احساس ناتوانى و اضطراب در خود، باعث رفتارهاى ضد اخلاقى است. به همین جهت به ضرورت و اهمیت تقویت نفس متربى تأكید مى‎كند و به معلمان و مربیان توصیه مى‎نماید تا جهت تقویت نفس متربى؛ برنامه‎ریزى كنند و اراده وى را نیرومند سازند و قدرت تحمل او را بالا ببرند تا با احساس عزّت و صلابت و قدرت بتواند در برابر محرّك‎هاى ضد اخلاقى و تربیتى، مقاومت نماید و در جهت اهداف عالى تربیتى، بدون هرگونه ضعف و سستى گام بردارد.

قوت نفس كه از آن به صلابت یا كبر نفس نیز تعبیر مى‎شود همان توانمندى و تحمل فرد در برابر مشكلات، سختى‎ها، ناملایمات و مانند آن است. در مقابل، ضعف نفس ناتوانى و عدم تحمل نفس است و در اصطلاح دیگرى از آن به (صغر نفس) تعبیر مى‎شود.(3)

رفتارهایى ضعف نفس را تشدید مى‎كنند. ضعف نفس و برخى از رفتارهاى درونى و بیرونى مانند كج خلقى، ترس، بدبینى، ابراز خشم، ترك اعانه (کمک) به دیگران و … تأثیر متقابل دارند.

محقق نراقى لازمه قوى بودن نفس را اطمینان نفس، ثبات در عقاید، عدم تزلزل، احساس توانمندى و مقاومت در برابر شدائد و دردها، شكست ناپذیرى، شهامت ورود به موارد خطرناك، تصمیم و عزم قاطع بر تحصیل آن چه مفید تشخیص داده مى‎شود، كسب كمال و فضائل (4) و از جمله غیرت در تربیت فرزند، حفظ ناموس و پاسدارى از دین (5)، تأثیرناپذیرى و عدم تغییر حالت (6) در شرایط متضاد فقر و غنى، سلامتى و بیمارى، ستایش و سرزنش و مانند آن، احساس عزّت، حرّیت (7)، بلند همتى، و … (8) مى‎داند و در برابر، لازمه ضعف و ناتوانى نفس را، ذلت و زبونى، عدم جرأت بر اقدام به كارهاى مهم و بزرگ، مسامحه‎كارى، اضطراب در برابر كوچك‎ترین بلاها، ترس(9)، سستى و تزلزل، احساس شكست(10)، پست همتى و اكتفا به پایین‎ترین مراتب از هر چیز عالى و ارزشمند، بى‎غیرتى و بى‎تفاوتى در برابر عرض، دین و تربیت اولاد و … (11) ذكر مى‎كند. وى در مقایسه فضائل و رذایل در موارد زیادى، ریشه هر یك از فضائل را قوت نفس و ریشه هر یك از رذایل را ضعف نفس بیان مى‎كند؛ مثلاً ریشه وقار، تأمل و اطمینان نفس را قوت نفس دانسته در برابر، عجله و شتابزدگى را ناشى از ضعف نفس قلمداد كرده است. (12) به همین صورت سوء ظن را در برابر حسن ظن(13) خشمگینى افراطى را در برابر حلم و كظم غیظ (14) انتقام را در برابر عفو و بخشش و … (15) مقایسه نموده است.

ریشه وقار، تأمل و اطمینان نفس را قوت نفس دانسته در برابر، عجله و شتابزدگى را ناشى از ضعف نفس قلمداد كرده است.

محقق نراقى، این روش تربیتى یعنى روش تقویت نفس و تحصیل توانمندى را بسیار با اهمیت دانسته و در اكثر مباحث تربیتى به آن توجه داده است و براى به كارگیرى این روش، فنون متعددى را توصیه مى‎كند؛ از جمله:

الف- به متربّى توجه داده شود كه توانمندى و قوت نفس، شرافت و عزت است (16) و ناتوانى و ضعف نفس، ذلت و خوارى است. با توجه به این كه متربّى فطرتاً عزت طلب است و در تحقق این خواست فطرى گام برمى‎دارد و در تقویت نفس و اعتماد به خود در اقدامات خویش، كوشش مى‎نماید و سستى و تزلزل و ترس را به خود راه نمى‎دهد و خود را حقیر و فرومایه نمى‎پندارد بلكه با احساس عزت براى هر چه بیشتر توانمند ساختن خود تلاش مى‎كند.

ب- آثار ارزشمندِ قوت نفس از قبیل: اطمینان، ثبات، شهامت، غیرت، حریّت، بلند همتى و … به متربى معرفى شود و همچنین وى، از عوارض ضعف نفس نظیر سستى، تزلزل، دون همتى، گناه و … آگاه گردد و به او همراه با تشویق، برنامه عملى داده شود تا به اعمالى دست بزند كه آن فضایل و آثار ارزشمند را همراه داشته باشد و از اعمالى كه عوارض ضعف نفس و رذایل را داشته باشد، پرهیز نماید. (17) نظارت و مراقبت مربى، به تدریج متربّى را به لوازم قوت نفس مى‎كشاند و این به پرورش و تقویت نفس مى‎انجامد.

محقق نراقى لازمه قوى بودن نفس را اطمینان نفس، ثبات در عقاید، عدم تزلزل، احساس توانمندى و مقاومت در برابر شدائد و دردها، شكست ناپذیرى، شهامت ورود به موارد خطرناك، تصمیم و عزم قاطع بر تحصیل آن چه مفید تشخیص داده مى‎شود، كسب كمال و فضائل می داند.

ج- آگاه شود از این كه رفتارهایى ضعف نفس را تشدید مى‎كنند. ضعف نفس و برخى از رفتارهاى درونى و بیرونى مانند كج خلقى، ترس، بدبینى، ابراز خشم، ترك اعانه (کمک) به دیگران و … تأثیر متقابل دارند. همان طور كه ضعف نفس باعث این رفتارها مى‎شود، این رفتار هم به تدریج ضعف نفس را تشدید مى‎نماید. علاوه بر این آگاهى، زمینه عدم بروز این رفتارها فراهم شود بلكه برعكس سعى شود رفتارهاى متضادِ با این رفتار را انجام دهد. این زدودن عوامل مؤثر در ضعف نفس و انجام رفتارهاى مثبت، باعث مى‎گردد كه نفس متربّى قوى شود و صفات برجسته انسانى ناشى از قوت نفس، به صورت ملكه درآید و به راحتى رفتارهاى مطلوب تربیتى و اخلاقى از فرد صادر شود. (18)

قوت نفس كه از آن به صلابت یا كبر نفس نیز تعبیر مى‎شود همان توانمندى و تحمل فرد در برابر مشكلات، سختى‎ها، ناملایمات و مانند آن است. در مقابل، ضعف نفس ناتوانى و عدم تحمل نفس است و در اصطلاح دیگرى از آن به (صغر نفس) تعبیر مى‎شود.

د- مصاحبت (19) با افرادى كه از نفس قوى برخوردارند و هیچ ترسى و تزلزلى به خود راه نمى‎دهند و با شهامت و شجاعت به اقدامات عملى دست مى‎زنند؛ به تدریج نفسِ متربّى را قوى مى‎سازد و به وى شهامت و جرأت مى‎دهد تا به كارهاى مهم و بزرگ وارد شود و بدون تزلزل و ترس، اقدامات شجاعانه از خود بروز دهد.

ه- فراهم ساختن موقعیت و شرایطى كه متربّى در معرض انجام كارهاى بزرگ و تا حدودى خطرناك قرار بگیرد و با ایجاد انگیزه‎ها به حركت، برخورد و اقدام به تصمیم گیرى، تشویق شود تا در عمل، توانمندى و قدرت خویش را براى انجام آن كارها، مشاهده كند.(20)

پی‎نوشت‎ها:

1 . جامع السعادات، ج1، ص262.

2. همان، ص15.

3 . همان، ص261 / معراج السعادة، ص161.

4 . همان، ص262/ معراج السعادة، ص162.

5 . همان، ص274 ـ 264 / معراج السعادة، ص 164 ـ 163 .

6 . همان، ص261/ معراج السعادة، ص161.

7 . همان، ج2، ص103/ معراج السعادة، ص304.

8 . همان، ج1، ص263/ معراج السعادة، ص162.

9 . همان، ص260/ معراج السعادة، ص160.

10 . همان، ص262 / معراج السعادة، ص162.

11 . همان، ص265 ـ 263/ معراج السعادة، ص164 ـ 162.

12 . همان، ص274 و 279 / معراج السعادة، ص170.

13. همان، ص 28 و 284 / معراج السعادة، ص173.

14. همان، ص292 و 294 / معراج السعادة، ص182 ـ 181.

15. همان، ص299، 305، 306، 313 و ح2، ص228، 232، 233 و … و معراج السعادة، ص 188، 191.

16 و 17. جامع السعادات، ج1، ص260.

18. همان، ص260 و 290.

19. همان، ص292.

20 . همان، ص27 / معراج السعادة، ص131 ـ 130.

منبع:

ویژه‎‏نامه كنگره بزرگداشت فاضلین نراقى (3)، دكتر على نقى فقیهى .

پیوند به:

وسواس و تزلزل فکری و اعتقادی

شناخت فضائل و رذائل

زندگی نامه ملا احمد نراقی(ره)

معرفی مثنوی طاقدیس

مشاوره
مشاوره
در رابطه با این محتوا تجربیات خود را در پرسان به اشتراک بگذارید.