خانه تكانی دارویی
این احساس مشترك انسانی است كه هنگام بروز حوادث طبیعی و غیرطبیعی دوست داریم برای كمك به انسان‌های گرفتار كاری انجام دهیم.
شاید عملی‌ترین اقدام در این موارد اهدای آن چیزی است كه در دسترس داریم. به همین دلیل به محض شنیدن خبر بروز حادثه‌ای طبیعی یا غیر طبیعی و درخواست کمک برای ارسال مواد غذایی، پوشاك، دارو و حتی خون، دست به كار می‌شویم. اگر بتوانیم خون اهدا می كنیم و در غیر این صورت مواد غذایی یا لباس به مراكز اعلام شده تحویل می دهیم.
در اغلب موارد، داروها یكی از عمده‌ترین اقلام تحویل شده به مراكز جمع آوری كمك‌های مردمی است. از آنجا كه همه ما كم و بیش ذخیره‌ای قابل توجه از داروهای بلا استفاده ناشی از مراجعات مكرر و احتمالاً غیرضروری به پزشك و داروخانه در منازل خود داریم و دلمان هم نمی آید آنها را دور بریزیم، با بروز هر یك از این حوادث یك موقعیت طلایی برای خالی كردن این انبارها به دست می آوریم.
اگرچه از نظر اخلاقی اهدای وسایل دست دوم شامل پوشاك و وسایل زندگی برای آسیب دیدگان ناشی از حوادث ممكن است كاری ناپسند باشد، ولی این افراد ممكن است از نظر علمی منعی برای استفاده این وسایل دست دوم نداشته باشند. اما مطمئنا در مورد داروها این گونه نیست. به دلیل شرایط خاص داروها، تقریباً تمامی مراكز علمی و بهداشتی دنیا، تجویز داروهای جمع آوری شده ناشی از كمك‌های مردمی را درست نمی دانند و این عمل را به عنوان یك اقدام مخاطره‌آمیز برای مصرف كنندگان (آسیب‌دیدگان) منع می كنند.
اهدای داروها عمدتاً از دو طریق انجام می شود، یكی از طرف شركت‌های داروسازی بین‌المللی و دیگر از سوی مردم، اگر چه حجم داروهای اهدایی از طرف شركت‌های داروسازی در مقایسه با داروهای اهدایی از طرف مردم بسیار بیشتر است. این شركت‌ها معمولاً در این اقدام خود اهداف خاص اقتصادی را نیز دنبال می‌كنند. مهم ترین این اهداف ضمن نشان دادن چهره‌ای انسانی از شركت اهداء‌كننده، گریز از مالیات و نفوذ به بازار دارویی كشورهای دریافت‌كننده این داروهای اهدایی است.
علاوه بر این داروهای اهدایی این شركت‌ها عمدتاً برای كشورها و مناطق آسیبب دیده غیرقابل مصرف هستند و معمولاً كشورهای دریافت‌كننده اگر آنقدر خوش شانس باشند كه این داروها سر از بازار سیاه دارو در كشورشان در نیاورد، باید هزینه‌های زیادی را برای معدوم كردن آنها صرف كنند.
مضرات دریافت داروهای اهدایی آنقدر زیاد است كه در خیلی از موارد دریافت‌كنندگان ترجیح می دهند از خیر آن بگذرند.
داروهای دست دوم
بخش دیگری از داروهای اهدایی به آسیب‌دیدگان معمولاً از طرف خانواده‌ها به مراكز جمع‌آوری كمك‌های مردمی تحویل می شود. اگرچه به دلیل آنكه این داروها به احتمال زیاد قبلاً از خود بازار دارویی كشور تهیه شده‌اند، قاعدتاً می توان انتظار داشت كه باعث بروز مشكلاتی در نظام دارویی كشور نخواهند شد، اما همین داروها نیز بنا به‌دلایل متقن علمی قابل مصرف مجدد نیستند.
مصرف این داروها كه داروهای "دست دوم" نامیده می شوند نیز ممكن است خطرات جدی برای سلامت مصرف‌كنندگان ایجاد كنند. با وجود همه كاستی‌های موجود، نظام دارویی كشور ما نظارت مناسبی بر تولید و توزیع داروها دارد و حداكثر تلاش از طرف تولیدكنندگان و توزیع‌كنندگان داروها در كشور انجام می شود تا مقررات علمی در این موارد به كار گرفته شود. با این همه، اطمینان از سلامت داروها در هنگام تحویل به بیماران در داروخانه یكی از مسئولیت‌های اصلی داروسازان است.
اما امكان نظارت بر سلامت داروها در هنگام نگهداری و مصرف آنها توسط مصرف‌كنندگان در خانه وجود ندارد.
بسیاری از داروها به شرایط نگهداری حساس هستند و عدم نگهداری آنها در شرایط مناسب ممكن است باعث بی اثر شدن و یا حتی تبدیل شدن آنها به مواد سمی شود. بنابراین اطمینان از سلامت داروهای "دست دوم" ناشی از شرایط نگهداری آنها اگر غیرممكن نباشد، بسیار سخت و هزینه بر است.
با وجود این متأسفانه در كشور ما بازگرداندن داروهای "دست دوم" به چرخه نظام دارویی كشور فقط به كمك‌های مردمی بعد از بروز بلایا محدود نمی شود و هر از گاهی بعضی از سازمان‌ها و ارگان‌های خیریه (مطمئناً با اهداف خیرخواهانه) به جمع آوری داروهای "دست دوم" مردم اقدام می كنند و از آنها می خواهند با خالی كردن قفسه‌های دارویی خود این داروها را برای توزیع بین نیازمندان به آنها تحویل دهند. متأسفانه باید اذعان كرد كه به نظر می رسد این اقدام در كشور ما به تدریج به یك ارزش تبدیل شده است.
اگرچه نگارنده تردیدی در نیت خیرخواهانه این سازمان ها و همچنین اهدا‌كنندگان ندارد، ولی باید به آنها یادآور شود كه این اقدام ممكن است خطرات جدی به سلامت مصرف‌كنندگان این داروهای "دست دوم" وارد كند كه قطعاً با نیات خیرخواهانه آنها در تضاد است. شاید بتوان اقدام این سازمان ها را به حساب عدم اطلاع آنها گذاشت، ولی تأسف بارتر آن است كه در مواردی، حتی بخش‌هایی از وزارت بهداشت و دیگر سازمان‌های دولتی امدادی نیز با این مراكز همراهی و در كار آنها مشاركت می كنند.
این‌هم از عجایب است كه همان وزارت بهداشتی كه به حق داروخانه هایی را كه داروهای "دست دوم" را وارد چرخه دارویی می كنند توبیخ و جریمه می كند، خود مشوق این اقدام می شود. شاید تصور شود به دلیل الگوی نادرست تجویز و مصرف داروها در كشور با این كار و بازگرداندن داروهای "دست دوم" به بازار دارویی كشور بتوان بخشی از این اتلاف منابع را جبران كرد اما واقعیت آن است كه هیچگاه از نظر آماری ارزش ریالی داروهای "دست دوم" برگشت داده شده و نسبت آن در مقایسه با ارزش بازار دارویی گزارش نشده تا بتوان منافع احتمالی این اقدام را در مقایسه با مضرات قطعی آنها به سلامت مصرف‌كنندگان این داروها بررسی كرد.
بنابراین باید به خودمان و هموطنان نوع دوستمان یادآور شویم كه اهدای داروهای «دست دوم» نه تنها یك اقدام انسانی نیست، بلكه ممكن است باعث به‌خطر افتادن سلامت مصرف‌كنندگان این داروها نیز شود.
متأسفانه باید اذعان كرد كه تنها راه راحت شدن از شر داروهای اضافی موجود در قفسه‌های آشپزخانه‌مان انداختن آنها به سطل زباله (البته بعد از شکستن بسته بندی آنها به منظور جلوگیری از سوءاستفاده زباله گردها) است.
این یادآوری از آن جهت اهمیت دارد كه در خانه تكانی خانه هایمان، احساسات بشردوستانه مان گل نكند و نخواهیم ضمن پاكسازی قفسه‌های آشپزخانه، داروهای "دست دوم" انباشته شده در طول سال را نیز به سازمان‌های خیریه اهدا كنیم. قطعاً باید خیلی بیشتر از اهدای لباس‌های مستعمل خود به دیگران، از تحویل داروهای دست دوم خود اجتناب كنیم.
البته امیدوارم سازمان‌هایی مانند وزارت بهداشت، هلال احمر و كمیته امداد نیز با اطلاع رسانی صحیح و به موقع به مردم ضمن اجتناب از ترغیب مردم به اهدای داروهای "دست دوم" آنها را از خطرات احتمالی چنین اقدامی آگاه كنند.
دكتر عبدالمجید چراغعلی- دكترای فارماكولوژی
عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشكی بقیه الله
*مطالب مرتبط:
