آشنایی با معماری سردرخانه های سنندج

معماری سر درخانه ها

یكی از فضاهای مهم در معماری بناهای سنندج كه از اهمیت ویژه ای برخوردار است، سردرسازی بناهای این شهر است. تعدد و كثرت سردرهای زیبا در سنندج موجب پیدایش معماری  ویژه با تفاوت ها و تمایزهای گوناگون شده است.

هنر سردرسازی در سنندج بستگی به وضعیت طبقاتی صاحبان آنها داشته و دارد. به عنوان مثال سردر خانه یك خانواده اعیان با سردر منزل یك پیشه ور تفاوت داشت؛ اما یك نكته در آن مشترك است، و آن حفظ اصول هنری و رعایت شئون معماری است.

با توجه به این اشاره موجز می توان هنر سردر سازی را با توجه به میزان سرمایه گذاری به دو نوع تقسیم كرد:

سردر ورودی منازل اعیانی:

سردرهای منازل اعیانی عموماً دارای یك هشتی ، یا به صورت نیم دایره بود كه در اطراف مدخل ورودی، حجره هایی با سكوهای وسیع اما كم عرض برای نشستن مراجعین منزل یا فرزندان صاحب خانه پدید می آورد. پس از آن، هشتی و دالانی مسقف قرار داشت.سر در ورودی منازل طبقه متوسط: سردر سازی طبقه متوسط، چون پیشه وران، تجار، كاسب ها و... نیز به تبع اصول معماری سنتی ، عموماً به صورت هشتی و دهلیز و فضاهای باز و گاه بسته و طبعاً در ابعاد و اندازه های كوچك تر بود. در منازل طبقات اجتماعی پایین تر، عناصر خواجه نشین یعنی سكوهای داخلی و خارجی حذف می شد.

مهم ترین نكته ای كه در سردرهای قدیمی منازل شهر سنندج به چشم می خورد، هنر آجر تراشی و نماسازی تزیینی این فضاها است كه در سردر منازل اواخر دوره قاجار و اوایل پهلوی به اوج رسید. خلاقیت طرح و نقش های متنوع و هماهنگ و تركیب عناصر تزیینی،  ویژگی منحصر به فرد این سردرها است. قوس های مورد استفاده عموماً از نوع نیم دایره و ابرویی بود و از طرح های هندسی و اسلیمی و گل  و بته ، به عنوان طرح های تزیینی استفاده می شد. از ستون نماها نیز به نحو بسیار ماهرانه بهره گرفته می شد.

از سردرهای قدیمی می توان به سردر نیم هشتی عمارت مشیر دیوان، سردر منزل شجاع لشكر، سردر منزل محمد باقر غیاثی و سردر منزل ملا لطف الله شیخ الاسلام كه به دوره قاجار تعلق دارند، اشاره كرد.

سردرهای جدیدتر ولی از نوع عالی نیز در این میان از جایگاه ویژه ای برخوردار هستند از جمله :

 سردر عمارت آصف كه به صورت نیم هشتی است ، اما اتصال خطوط و حركت نرم آن حكایت از نوعی معماری ایرانی دارد.

از دیگر سردرهای زیبا و حائز اهمیت شهر سنندج می توان به

سردر منزل فهیم كه تنها عنصر باقی مانده از این منزل است،سردر منزل فرید الملك جواهری، سردر منزل خان خانان، سردر منزل اشرف نظام (از این منزل نیز تنها سردر آن باقی مانده است)  اشاره كرد.

بناهای حكومتی

عمارت خسروآباد

عمارت خسروآباد در بلوار شبلی ( خسرو آباد سابق) شهر سنندج قرار دارد. تاریخ بنای اولیه عمارت و باغ به طور دقیق مشخص  نیست، ولی پاره ای از منابع تاریخی، زمان ساخت اولیه آن را به زمان " خسروخان اول اردلان" و هم زمان با حكومت كریم خان زند نسبت می دهند.

در سال 1223هـ.ق " امان اله خان اردلان" حكمران مقتدركردستان، برای فرزندنش خسرو خان ناكام بخش های دیگری از جمله عمارت سر در را به این بنا اضافه نمود.

مجموعه عمارت و باغ خسروآباد افزون بر دو بخش اصلی ، یعنی قصر سلطنتی با ورودی ستون دار ، در بخش غربی و ساختمان شرقی با ایوان ستون دار مشرف بر صحن عمارت و فضای بیرونی بنا، دارای فضاهای دیگری چون حمام، اتاق قاپچیان ( یا قاپوچی یعنی حاجب و دربان ) و خدمتكاران است.

تزیینات معماری این بنا شامل گج بری، آجر كاری، اُرُسی (نوعی در قدیمی كه دارای چهارچوب مخصوص بوده و با بالا و پایین رفتن باز و بسته می شده است)های زیبا همراه با پنجره های رنگی و حوض چلیپا (صلیب ) شكل داخل حیاط عمارت است كه در كنار فضای سبز قدیمی و كهنسال آن، از ویژگی های شاخص عمارت خسرو آباد به شمار می رود. عمارت خسروآباد شاخص ترین بنای استان كردستان است كه به عنوان مقر حكومت والیان اردلان مورد استفاده قرار می گرفت.

ساختمان شهرداری سنندج

ساختمان شهرداری در ضلع جنوب خیابان امام خمینی ، كمی پایین تر از مسجد جامع سنندج قرار دارد. این بنا كه اولین ساختمان شهرداری  در شهر سنندج است، در سه طبقه ساخته شده و از فضاهای مختلفی برخوردار است.

نمای این ساختمان از سمت خیابان امام خمینی، سنگی است و در نمای داخلی آن در ضلع جنوبی، تركیبی از سنگ و آجر به كار رفته است. استفاده از سنگ و آجر در نماهای ساختمان و همچنین استفاده از پیچ و مهره برای اتصال تیر آهن های سقف، از ویژگی های این ساختمان است.

این ساختمان در زمان دولت دكتر مصدق و توسط استاد" ابراهیم مختار پوریان " معمار قدیمی و سرشناس سنندجی ساخته شده است.

منبع: کتاب میراث فرهنگی استان کردستان

تهیه و تنظیم: زهره پری نوش