از خواب گران خیز!
چه دشوارست که شاعری بخواهد به مدد سخن ملتی مایوس و دل مرده و تن به سلطه بیگانه سپرده را به مقاومت و تلاش در راه آزادی خویش برانگیزد! محمد اقبال لاهوری، در قرن بیستم، هدفی چنین بزرگ و شریف برای خود برگزیده بود و می‌کوشید روح استقامت و نیروی حیات و حرکت را در ملت خویش بدمد و آنان را به آزادی خواهی و استقلال‌طلبی مصمم گرداند. از این رو روح شعر او القاء پویایی و نهضت و جنبش و تپش است و این مفهوم را بصور گوناگون طرح می‌کند. این همه سخن از موج دریا و ترجیح التهاب و پیچ و تاب آن بر ساحل آرمیده و ضرورت مبارزه و ستیز در زندگی از همین نظرگاه است. مگر نه آن که موجودیت موج در التواء و فراز و فرود و حرکات شتابنده و بی‌قرار و رفتن‌ها و آمدن‌های اوست؟ در سکون موج محو و نابود می‌شود.
ساحل افتاده گفت: گرچه بسی زیستم هیچ نه معلوم شد آه که من چیستم
موج ز خود رفته‌ای تیز خرامید و گفت: هستم اگر می‌روم، گر نروم نیستم
میارا بزم بر ساحل که آنجا نوای زندگانی نرم خیزست
به دریا غلت و بسا موجش در آویز حیات جاودان اندر ستیزست
چه پرسی از کجایم، چیستم من به خود پیچیده‌ام تا زیستم من
در این دریا چو موج بی‌قرارم اگر بر خود نپیچم نیستم من
نهنگی بچه خود را چه خوش گفت: به دین ما حرام آمد کرانه
به موج آویز و از ساحل بپرهیز همه دریاست ما را آشیانه
آرزوی اقبال آن بود که ملت او خود سرنوشتشان را تعیین کنند نه استعمارگران، و به تعبیر وی خویش را بازآفرینند. در نامه‌ای، به نقل نیکلسن درمقد مه بر اسرار خودی، نوشته است: زندگی تلاش در راه آزادی است. او به این اعتقاد داشت و در این راه نیز سخت می‌کوشید. از این رو می‌گفت: «در جهان آزاد زی، آزاد میر!»، خاصه آن که فرصت زندگی را «بقدر تبسم شرر» راه می‌دید.
لوس- کلودمتر- که رساله‌ای خواندنی به زبان فرانسه در باره اقبال نوشته- تشخیص داده است: در نظر اقبال شعر و هنر بیدار کننده وجدان ملت بود.
در شعر عصر خویش که قلمروی بسیار محدود داشت و همواره به بیان برخی مضامین معین و پایدار می‌پرداخت انقلابی حقیقی پدید آورد.
در شعر اقبال آنجا که از احوال مردم ستمدیده و به اطاعت و ظلم خو گرفته سخن می‌رود تصویرها، آهنگ سخن، ترکیبات، بتناسب صورت ظاهر و حالت درونی آنان، افسرده و بی‌رمق است. از «زمین مرده» و مردگی یاد می‌کند و «غلامی» که بر اثر آن «دل در بدن می‌میرد» و حال افراد چنین است: «مرده‌ای بی مرگ و نعش خود به دوش». اما وقتی همگان را به نهضت و کوشش و همت دعوت می‌کند شعرش از حیث مضمون و ترکیب الفاظ و موسیقی کلام زنده و پرتوان و هیجان‌انگیز می‌شود و خون را در رگ‌ها بجوش می‌آورد. میخواهد همان شور و شوق و سوزی را که در سینه دارد در دل دیگران برافروزد، مردمی بیدار و کوشنده و آزاد تربیت نماید و «آدم‌گری» کند. راست می‌گوید که «مصرع من قطره خون من است»، یا:
نغمه‌ام از زخمه بی‌پرواستم من نوای شاعر فرداستم...
برق‌ها خوابیده در جان من است کوه و صحرا باب جولان من است
در این زمینه است که شعر او پویایی و شور و حالی خاص پیدا می‌کند. مثل آهنگی مارش مانند که روح سلحشوری در افراد می‌دمد و اعصاب همگان را تحت تاثیر در می‌آورد و مجال نمی‌دهد به حالت رخوت فرو روند. شعری که در این فصل مطرح است یکی از این گونه آثار اقبال لاهوری است از کتاب زبور عجم. جمله «از خواب گران‌خیز!»- که در هر بند تکرار می‌شود- پیام اصلی شاعر را در بردارد. وی ملت را در «خواب گران» می‌بیند. ترکیب «خواب گران» بتنهایی هم از لحاظ معنی و هم از حیث آهنگ ایستاست اما فعل «خیز!» از هر دو نظر: مفهوم و آهنگ، پویاست. بعلاوه بافت سخن در ترجیع هر بند با تکرار «خواب گران» (چهار بار) طوری است که همین ترکیب ایستا حالت ضربی و کوبنده به خود گرفته است.
1
ای غنچه خوابیده چو نرگس نگران خیز!
کاشانه ما رفت بتاراج غمان خیز!
از ناله مرغ چمن، از بانگ اذان خیز!
از گرمی هنگامه آتش نفسان خیز!
از خواب گران، خواب گران، خواب گران‌خیز!
از خواب گران خیز!
«غنچه خوابیده» با همه لطافت- که نموداری از عطوفت شاعر تواند بود- ایستاست در بیان حالت ملت که «نرگس نگران» نسبت به آن بیدارتر است و هر دو ترکیب غنائی متناسب یکدیگرند. مصراع دوم وصفی ست از وضع وطن که در پنجه استعمارگران گرفتارست. «غنچه و نرگس» و «ناله مرغ چمن» را تداعی کرده‌اند که انگیزه توجه و حرکت تواند شد و ازان جان افزای‌تر «بانگ اذان» است، مظهر همبستگی مسلمانان و دعوت به نیایش پیشگاه یزدان. در مصراع چهارم با ترکیب تازه و برجسته «گرمی هنگامه آتش- نفسان» حرارت و هیجان افزونی گرفته است تا می‌رسیم به ترجیع آهنگین شعر که از یک طرف با تکرار «خواب گران» سستی و غفلت را نفی می‌کند و با همان تکرار ضرب و صلابت بیشتر به ندای بیدار گرانه خود می‌دهد.
در بند دوم خورشید می‌دمد و بامداد فرا می‌رسد: هنگام بیداری و برخاستن و حرکت است. تصویر بدیع مصراع دوم درد و رنج مردم از خواب برخاسته را منعکس می‌کند. مصراع سوم نمودار حرکت است و سفر و پویایی، و مصراع بعد برای آگاهاندن است و چشم بر گشودن و جهان را آزمودن؛ سپس ترجیع مهیج و انگیز شعر تکرار می‌شود:
2
خورشید که پیرایه به سیمای سحر بست
آویزه به گوش سحر از خون جگر بست
از دشت و جبل قافله‌ها رخت سفر بست
ای چشم جهان‌بین به تماشای جهان خیز!
از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز!
از خواب گران خیز!
اقبال به همه مردم ستم‌زده شرق توجه دارد و مخاطب وی همه آنان هستند. مثنوی او با عنوان پس چه باید کرد ای اقوام شرق؟ نیز بر همین اصل مبتنی است. او در غم همه مسلمانان و همه اسیران استعمارست. سه مصراع اول بند سوم شعر وصف احوال اقوام رنجدیده و از پا افتاده است. تشبیهات تازه و گویای «غبار سر راه»، «ناله خاموش»، «اثر باخته آه» و «گره خورده نگاه» هر یک بنوعی افسردگی و دل‌مردگی و غمزدگی آنان را نشان می‌دهد. مصراع چهارم دعوت از همه ملل شرق است «از هند و سمرقند و عراق و همدان» به برخاستن و جنبش و تلاش بشیوه مبارزان:
3
خاور همه مانند غبار سر راهی است
یک ناله خاموش و اثر باخته آهی است
هر ذره این خاک گره خورده نگاهی است
از هند و سمرقند و عراق و همدان‌خیز!
از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز!
از خواب گران خیز!
دریا و موج که زمینه بسیاری از تصویرهای شعر اقبال است در بند چهارم باز و بصورتی زیبا در تصویری گیرا جلوه می‌کند. دریا، در نظر وی، تا در تلاطم و کشاکش است و باید با امواج دست و پنجه نرم کرد عظمت دارد. مرد اندیشه و رو کوشنده‌ای چون او دریایی آرام و آسوده را مانند صحرا بی‌جنبش و را کد می‌بیند بی‌تغییر و افزونی و کاست، نظیر دریای جمعیت به ستم خوگرفته و به تسلیم گردن نهاده، دریایی که از آشوب امواج و نهنگ جان او بار خالی باشد چه دریایی است؟! بار دیگر بانگ برمی‌دارد و از افراد میخواهد که از سینه چاک دریا نظیر امواج سهمگین و خروشان بستیز برخیزند:
4
دریای تو دریاست که آسوده چو صحراست
دریای تو دریاست که افزون نشد و کاست
بیگانه آشوب و نهنگ است چه دریاست!
از سینه چا کشی صفت موج روان‌خیز!
از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز!
از خواب گران خیز!
اقبال، شاعر حکیم، در بند پنجم از نکته‌ای «گشاینده اسرار نهان» سخن ومی گوید یعنی ارتباط تن و جان با یکدیگر و فرمانروایی جان بر تن، آنگاه ملک را به تن خاکی تشبیه می‌کند و دین را به روح حاکم بر آن. دعوت او مبثتی است بر شناختن اسلام و تکیه بر آیین یزدان. رساله معروف وی، بازسازی فکر دینی در اسلام، نیز برهمین اساس نوشته شده است. در این جا همگان را از هر فرقه و گروه به وحدت و همگامی فرا میخواند و بر پای خاستن و حقوق انسانی خویش خواستن؛ با خرقه و سجاده نیز می‌توان شمشیر و منان بدست گرفت:
5
این نکته گشاینده اسرار نهان است
ملک است تن خاکی و دین روح روان است
تن زنده و جان زنده ز ربط تن و جان است
با خرقه و سجاده و شمشیر و سنان خیز!
از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز!
از خواب گران خیز!
بند ششم نهایت بزرگ داشت مقام انسان و شخصیت اوست: گاه وی را امین ناموس ازل» میخواند که خداوند امانت خویش را بدو ارزانی داشته است و این معنی را با تکرار جمله «توامینی» در مصراع اول استواری می‌بخشد، گاه او را «یسار و یمین دارای جهان (خداوند)» می‌نامد، سرانجام زمین و زمان را در وجود بنده خاکی متمرکز می‌بیند بشرط آن که از گمان و تردید و دودلی بپرهیزد و با یقین و اعتقاد و ایمان از جای برخیزد و با بیداد بستیزد:
6
ناموس ازل را تو امینی، تو امینی!
دارای جهان را تویساری، تویمینی
ای بنده خاکی تو زمانی، تو زمینی
صهبای یقین درکش و از دیر گمان خیز!
از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز!
از خواب گران‌خیز!
در پایان، در برابر غرب و هجوم تمدن فریبنده و ویرانگر و بیداد او- که سراسر وطن شاعر را در زیر فرمان و میلیون‌ها هموطنانش را در رنج و حرمان می‌داشت- راه رهایی را روآوردن به اسلام و بازسازی بنای ایمان می‌داند، تا بتوان با الهام از این منبع لایزال در طلب آزادی و استقلال بپای خاست:
7
فریاد ز افرنگ و دلاویزی افرنگ
فریاد ز شیرینی و پرویزی افرنگ
عالم همه ویرانه ز چنگیزی افرنگ
معمار حرم، باز به تعمیر جهان خیز!
از خواب گران، خواب گران، خواب گران خیز!
از خواب گران خیز!
این همان ندایی است که اقبال در مقام پرهیز از غرب‌زدگی بارها تکرار کرده و از جمله در پیام مشرق گفته است:
برکش آن نغمه که سرمایه آب و گل تست ای ز خود رفته تهی شو ز نوای دگران
اقبال در صدد بود در ملت افسرده و خودباخته شبه قاره هند روحی تو بدمد و آنان از خواب غفلت برخیزاند و به تلاش و کوشش در راه تحصیل آزادی و احراز عزت و حقوق خویش- که لازمه زندگی است- برانگیزد.
این ترجیع‌بند در بحر هزج، با سه مصراع مقفی در آغاز بندها و تکرار ترجیع واحد با ردیف «خیز» در سه مصراع آخر هر بند و ضرب چهارگانه «خواب گران» در پایان آن، لحنی متناسب بیدارگری دارد. اقبال از این گونه شعرهای همت‌انگیز، آن هم به فارسی با این شیوایی و گیرایی، برای ملت خود بسیار سروده است. او شاعررا در ملت چون دلی تپنده می‌دید که آفریننده و پرورنده آرزوهای شریف آنان تواند بود. از این رو نام و یاد وی در نزد ملت پاکستان و مردم ایران و فارسی زبانان پس از او نیز گرامی است و آوازه‌اش رو به افزونی، و این همان سخنی است که خود گفته است:
ای بسا شاعر که بعد از مرگ زاد چشم خود بر بست و چشم ما گشاد
منبع :
چشمه روشن ، غلامحسین یوسفی
